अहिलेको बनिबनाउ नेकपाले समाजवाद ल्याउँदैन - घनश्याम भुसाल

समाजवादको कुरा गर्दा कम्युनिष्ट पार्टीको घोषणापत्रको नाम किन ‘कम्युनिष्ट पार्टीको घोषणापत्र’ राखियो भनेर माक्र्सले एक ठाउँमा स्पष्टीकरण दिएका छन्। युरोपमा कम्युनिष्ट पुुँँजीपतिहरुले समाजवादको झण्डा यति उठाए कि तिनीहरुभन्दा हामी फरक हौँ भन्ने कुरा भन्नै नसकिने भो। अहिले युरोपमा समाजवाद यति व्यापक भयो कि जसले पनि आफूलाई समाजवादी भन्छ। 

नेपालको निर्वाचन आयोगमा दर्ता भएका सबै पार्टी समाजवादी भएर अहिले दुःख भएको हो कि? जसले गर्दा समाजवादमा धेरै छलफल पनि हुन परेन। के हो समाजवाद भन्ने कुरा बुझ्न पनि परेन। 

संविधानमा समाजवाद छ। हाम्रा पार्टीहरूले घोषणापत्र र विधानमा त्यो लेखेका छन्। यसरी सबै समाजवादी भएको हुनाले समाजवादको चरण नै सकिने हो कि भन्ने डर लाग्छ। अहिले समाजवाद र नेकपाको दुई तिहाइ भन्ने बिन्दुबाट कुरा उठ्नु स्वभाविक हो जस्तो लाग्छ। यो विषयमा हामीले अलिअलि छलफल गरेका छौँ। तर, हाम्रो यसमा अझै छलफल हुन जरुरी छ। 

किनभने, न हामीले चिनियाँ बाटो अंगीकार गर्न सक्छौैँ न सोभियत संघको वा अरु कसैको। हामी अलि आफ्नो तरिकाले आएका छौँ। यस हिसाबले भन्दा मलाई कहिलेकाहीँ के लाग्छ भने, चिनियाँहरूले चिनियाँ विशेषतासहितको समाजवाद भन्छन् भने हामी नेपाली विशेषताको समाजवाद भन्न सकिन्छ कि सकिँदैन होला? निश्चितै रुपमा यो कुरा सकिन्छ होला भन्ने लाग्छ। सैद्धान्तिक रुपमा यसो भन्ने कि नभन्ने? यसमा छलफल गरौँ। तर, हाम्रो कार्यभार चिनियाँभन्दा फरक छ कि, रुसीहरूको भन्दा फरक छ कि वा अरु कसैको भन्दा फरक छ? हाम्रा कार्यभार के हुन् भनेर अब विमर्श सुरु गर्नुपर्छ होला। 

अब नेपाली समाज पुँजीवादी समाज हो। अब यो सामन्ति समाज रहेन। नेपाल आफैैैमा एउटा जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गरिसकेर अगाडि बढिसकेको एउटा समाज हो, राजनीति हो। यस वरिपरि पनि वास्तवमा जति छलफल हुनुपर्थ्ययो त्यति भएको छैन। एक हिसाबले भन्दा धेरै आत्मप्रशंसामा रुमल्लिएको अवस्था छ। 

हामीले तत्कालीन नेकपा(एमाले)को ८औ महाधिवेशनमा ६०/६२ पृष्ठको एउटा दस्तावेज लेखेका थियौँ। त्यसमा हाम्रो समाज, वर्ग, बदलिएको समाज, बदलिएको वर्ग, बदलिएको राजनीतिक दिशा, क्रान्ति र यसको चरित्रका बारेमा त्यसमा विश्लेषण गरेका थियाैँ।

अहिले पनि त्यसभन्दा बाहिर अरु अभ्यास मैले देखेको छैन्। त्योभन्दा बाहिरपट्टी अथा त्योभन्दा माथि, त्यसलाई च्यालेन्ज गरेर अथवा त्यसलाई परिपुष्टि गर्ने वा  अरु योगदान गर्ने हिसाबले कहीँ छलफलै भएको छैन। 

यस हिसाबले हेर्दा हाम्रो सैद्धान्तिक र राजनीतिक उचाइ त्यही हो कि? यदि, त्यही हो भने यो धेरै डरलाग्दो कुरा हो। यसले हाम्रो समाजवादको अबको जिम्मेवारी, कार्यभारलाई पूरा गर्न धेरै गाह्रो हुनेछ। हाम्रो आजको ठ्याक्कै समस्या के होला? त्यस हिसाबको विश्लेषणले भन्न सकिन्छ—समाज पुँजीवादी समाज हो। पुँजीवादको दुईवटा चरित्र हुन्छ। एउटा उत्पादक चरित्र हुन्छ, अर्को अनुत्पादक चरित्र हुन्छ। ‍

नेपालको पुँजीको मुख्य चरित्र अनुत्पादक भएको हुनाले यो दलाल हो। यो दलाल चरित्रलाई पहिला राष्ट्रिय चरित्र, उत्पादक चरित्र, उद्यमशील चरित्रमा बदलिएन भने त्यसले समाजवादतिर जाने बाटो नै तय गर्दैन। त्यो अगाडि बढ्दै बढ्दैन। जनवाद, समाजवाद र समाजवाद–पुँजीवादको झगडा हामीकहाँ मात्रै होइन कि?कांग्रेसको पनि २०४८ सालपछि समाजको ‘डोमिनेन्ट क्यारेक्टर’ वर्चश्वशाली चरित्र) दलाल पुँजीवादी थियो। त्यसको सत्ता जुन आउँदै थियो, त्यसमा अलि अन्योल थियो। 

कांग्रेसले के गर्छ? कुन बाटो लिन्छ भन्नेकु्रा अन्योल थियो। या त त्यसले समाजको वर्चश्वशाली त्यो चरित्रसँग लड्ने राजनीति हुनुपथ्र्यो र त्यहाँ अलि लामो समयसम्म संघर्ष गर्नुपथ्र्यो। समाजवाद र दलाल पुँजीवादबीचको संघर्ष अलि लामो समयसम्म जान्थ्यो होला। या त कांग्रेसलाई पनि उसले दलाल पुँजीवादी बनाउनुपर्ने थियो। 

यो काम गिरिजाबाबुु (गिरिजाप्रसाद कोइराला) को नेतृत्वमा अक्षरशः समाज जस्तो छ, राजनीति बनाउने काम भयो। दलाल पुँजीवादी समाजको चरित्र थियो, त्यसलाई नेतृत्व गर्नका लागि दलाल पुँजीवादी पार्टी बनाइदियो। यो संगतिपूर्ण भयो। गिरिजाबाबुको नेतृत्वले दलाल पुँजीवादको संरक्षण गर्न सक्दैन कि भन्ने लागेपछि राजा ज्ञोन्द्र शाह अघि सरेका थिए। उनले सकैनन्। चाँडै नै बिदा भइहाले। 

हामीले के इन्कार गर्नुहुन्न भने, हामीले समाजवाद र दलाल पुँजीवाद सँगसँगै लड्दै आएका छौँ। यदि, यो कोणबाट हेर्नुहुन्छ भने, यो दुई तिहाइ कसको दुई तिहाइ हो? दलाल पुँजीवादको दुई तिहाइ हो कि समाजवादको दुई तिहाइ हो? यसमा प्रश्नै उठेन भने यो गिरिजाबाबुको जस्तै हुन्छ। समाज जस्तो छ, राजनीति त्यस्तै भइदिन्छ। दुई तिहाइ कसको हो भन्ने एउटा धेरै ठूलो प्रश्न हो। यद्यपि, म पनि त्यसभित्रकै मान्छे हुँ। आजको समाजवाद कम्तिमा दुई तिहाइको हो भन्ने कुरा ग्यारेन्टि नगरिकन अगाडि बढ्न सकिँदैन। यो फ्रेम(सिमा)भित्र छलफल गरेर जाने हो भने लडाइ बाँकी छ, है। यस अर्थमा, यो पार्टी (नेकपा)लाई नै समाजवादी पार्टी बनाउन बाँकी छ। 

अहिलेको बनिबनाउ नेकपाले समाजवाद ल्याउँदैन। यो कुरा मैले धेरै अगाडिदेखि भन्दै आएको छु। यद्यपि, यसले धेरै राम्रो काम गरेको  छ। यसले ल्याएका धेरै ठूला उपलब्धी छन्। तर, त्यो प्रयाप्त छैन। जे गरिएको छ, जे प्राप्त भएको छ, त्यसले समाजवादको ग्यारेन्टी गर्दैन। किनभने हामीले समाजवादको पक्षमा दुई तिहाइ भन्नेगरी आफ्नो पार्टीलाई नै विकसित गरेका छैनौँ। त्यो एजेन्डा बनेको छैन। अहिले नै हेर्दा पनि देशको कति ठाउँमा यस्ता छलफल हुन्छन्? यस्तो छलफल त नेकपाको हरेक गाउँपालिका, हरेक नगरपालिकाले निरन्तर गरिराख्नुपर्ने हो। यदि, समाजवादको ग्यारेन्टी गर्ने हो भने यो विषयको छलफल त्यहाँ गर्नुपर्छ। यो बाहिर–बाहिर चलिरहेको बहसलाई कसरी कम्युनिष्ट पार्टीभित्र हुलिदिने? यसमा काम गर्नुपर्छ। 

खासगरी अबको राजनीति र अर्थतन्त्रको दिशा कस्तो होला भन्ने कुरामा छलफल गरेर जानुपर्छ। अर्थतन्त्रको कुरा गर्दा, आर्थिक नीतिहरूको कुरा गर्दा अथवा, यो सरकारको बजेटको कुरा गर्दा मुलतः दुई/तीन ठाउँमा हामीले ध्यान दिनुपर्छ  होला। हामीले सबभन्दा बढी ध्यान दिनुपर्ने क्षेत्र कृषि क्षेत्र नै हो। त्यहाँ रहेको जनसंख्या र श्रमकको ध्यान नदिइकन, अन्त–अन्त मात्रै दगुरेर, रेलको, पानी जहाजको कुरा गरेर मात्रै हुँदैन। यदि, रेल र पानी जहाज हामीलाई जरुरी छ भनेर भन्ने हो भने पनि आज त्यो जनसंख्यालाई पानी जहाजको कति जरुरी छ भन्ने कुरा हामीले पुष्टि गरेर जानुपर्छ। 

हाम्रो जसरी टुक्रिएको कृषि क्षेत्र छ, त्यस हिसाबले हामीले यस क्षेत्रमा बृहत सहकार्य राख्दै जानुपर्छ। त्यसलाई हामी औधोगिकृत गर्दै जान्छौंँ। त्यसमा हामी लगानी बढाउँछौँ। आवश्यताअनुसार यान्त्रिकिरण पनि गर्छौँ। यो क्रममा कृषिक्षेत्रबाट श्रम अतिरिक्त भएर जानेछ। कृषिको औगोगिकरण गर्ने र रोजगारी सृजना गर्नेतर्फ केन्द्रित गर्नुपर्छ। 

हामीले त्यसभन्दा बाहिर रोजगारबाट रोजगारी खोज्नुपर्छ। हामीले त्यसो गर्यौँ भने, कृषिचाहिँ समाजवादी स्वामित्व अन्र्तगत आउन सजिलो हुन्छ। यो १०–१५ वर्षमा समाजवादी स्वामित्व अन्र्तगत आउने छ। किनभने, कामका, रोजागरीका अरु विकल्प दिइयो भने कृषिको क्षेत्रमा बकौती कर्जा बढाउँदै जान सकिन्छ।  जस्तो, मेरो छोराले ५० प्रतिशत तिरेपछि मात्रै मेरो सम्पतिमा अंश पाउँछ वा बकौती पाउँछ  भन्ने कु्रा आज गर्न सक्ने हो भने ऊ ५० प्रतिशत पैसा लिएर हिँड्दैन। बाउको जग्गा खानका लागि ५० प्रतिशत दाबी गरेर आउँदैन। किनकी, उसका लागि यो भन्दा अरु नै राम्रा क्षेत्र हुन्छ। सम्भवः कृषिलाइ हामीले सामूहिक, सार्वजनिक स्वामित्व अन्र्तगत ल्याउने कुरा छाडेर अरु जे सुकै गरे पनि समाजवादको कुनै पनि जग बसाउन सकिँदैन। 

लामो समय, १०–१५ वर्ष हाम्रो अर्थतन्त्रको मोटामोटी हिंसा यस्तै भएर जान्छ। कति यसको राम्ररी कार्यान्वयन गर्न सकिन्छ भन्ने कुरामा नै हामीले ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्छ। अर्को महत्वपूर्ण कुरा, हामी प्रगतिशील कर लगाउने छौँ। त्यसबाट एकातिर तलको मान्छेलाई चाहिँ जागिरको ग्यारेन्टी गर्ने दिशामा जान्छौँ। कृषिलाई हामीले आधुनिकीकृत, औद्योगिकृत गर्छौँ। तल्लो वर्गलाई सशक्तिकरण गर्ने एउटा यो तरिका हो। हामीसँग प्रतिशील करबाट उठेको पैसा हुन्छ। त्यसबाट शिक्षा र स्वास्थ्यमा हामी ठूलो लगानी गर्न सक्छौँ। यसमा राज्यले लगानी गर्न सक्छ। हामी राम्रो शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगारीको ग्यारेन्टी गर्न सक्छौँ। 

यो पाटोबाट १०–१५ वर्ष मुलुक हिँड्दै जाँदा हामीलाई अभ्यासले भूमिलाई सार्वजनिक स्वामित्वमा ल्याउने प्रक्रियामा लैजान्छ। यसबाट हामी समाजवादतर्फ निरन्तर अगाडि बढ्दै जान सक्छौँ। यो भन्दा बढी अहिले अरु केही गर्न सकिन्छ भन्ने मलाई लाग्दैन। तर, राजनीति त्यतातिर गइराखेको छ कि छैन? हामी त्यो दिशामा छाँं कि छैनौँ? भन्ने कुरा आजको सन्र्दभमा निकै महत्वपूर्ण प्रश्न हो। आज हामी त्यतिपट्टि गइराखेका छैनौँ। दलाल पुँजीवादलाई नियन्त्रण गर्नका लागि हामीले कति काम गरेका छौँ भन्ने कुराले नै हामी त्यतापट्टि गएका छौँ कि छैनौं भन्ने कुराको जवाफ दिन्छ। हामीले त्यसतर्फ गम्भीरतापूर्वक सौचौँ। 

साँच्चै भन्दा यो विकास, समाजवाद, समाजवादी बटेज बनाउने कुराप्रति संसद्मै पनि मेरो चासो कम  हुन्छ। त्यहाँ अर्थमन्त्रीलाई चारवटा सुझाब दिएपछि त्यसले समाजवाद ल्याइन्छ कि जस्तो गरेर मान्छेले जसरी छलफल गर्छन्, मलाई त्यसमा पटक्कै विश्वास छैन। अर्थमन्त्रीलाई बजेट दिएर वा स्थायी कमिटिको बैठक बसेर, फलाना–फलाना मन्त्री बनाउने भनेर, आफ्नता नातागोता, चारकहरूलाई राजनीतिक नियुक्ति दिलाएर हुँदैन। यो समाजवादतिर जाने तरिका होइन। 

समाजवाद ल्याउने हो भने समाजवादी पार्टी चाहियो। यसमा हाम्रो छलफलै हुँदैन। किनभने, मलाई पनि पार्टी पहिले नै छँदैछ भन्ने लाग्छ। दुई तिहाइ आइसकेको छ। अस्ति प्रचण्ड कम्रेडले भनेको जस्तो ‘ड्याम–ड्याम’ समाजवाद ल्याउने काम छाडेर पार्टी बनाउने कुरामा धेरै जाँगर लाग्ने कुरा पनि त भएन।

‘ड्याम–ड्याम’ समाजवाद ल्याउने कुरा छ, ‘ड्याम–ड्याम’ काम गर्ने कुरा छ। त्यसैले मुख्य त यदि समाजवाद ल्याउने हो भने समाजवादी पार्टी चाहियो। 
अहिलेको बनिबनाउ पार्टीले समाजवाद ल्याउँदैन। त्यसका लागि समाजवादी पार्टी बनाउनुपर््योो। त्यो पार्टीका लागि सिद्धान्त चाहियो, संगठन बनाउनुपर्‍यो। यदि, यो न गर्ने हो भने यो सबै कुरा गफ हो है! यो दुई तिहाइ नि गफ हो। त्यस्तो अवस्थामा दुई तिहाइले समाजवादमा सर्मथन गर्दैन। सबै कुरालाई छोडिदिने हो भने दुई तिहाइले समाजवादलाई सर्मथन गर्दैन। 

म हरेक समाजवादी साथी, कम्रेडहरूलाई के अनुरोध गर्न चाहन्छु भने, हाम्रो सम्पूर्ण प्रयत्न यो समाजवादी पार्टी कस्तो बन्छ भन्ने बारेमा अलि साँच्चिकै साचिहाल्ने हो कि? थालिहाल्ने हो कि?

नेपालको नेतृत्व गाउँ, नगरदेखि नै सुरु हुन्छ। नेतृत्वको बहुमत अब नकामाएको सम्पतिले बाँच्न थाल्यो। नेपाली राजनीतिक पार्टी यस्ता भए कि अब यिनीहरु नकमाएको सम्पतिले पालिन्छन् । माथिदेखि तलसम्म यस्तै छ । जति माथि गयो यो झन् बढ्दै जान्छ ।बाइडबडी कान्ड, एनसेल कान्ड, चूडामणी शर्मा कान्ड। यो त प्रस्ट छ । कांग्रेस केही करायो भने ए खोजेको हो ? भन्दिएपछि कांग्रेस बोल्दैन् । देखियो नि त, कोही नबोल्ने भयो । 

त्यसो हुनाले समाजवाद ल्याउनका लागि पहिलो सर्त समाजवादी पार्टी हो। समाजवादी पार्टीको पूर्वसर्त समाजवादी सिद्धान्त नै हो । 

(‘समकालीन विमर्श’ शृङ्खला अन्तर्गत आइतबार राजधानीमा नेपाल वैकल्पिक अध्ययन समाजले ‘समकालीन नेपालमा समाजवाद’ विषयको छलफलमा नेकपा नेता भुसालले राखेको मन्तब्यको सम्पादित अंश।)

www.nepallive.com बाट साभार