Saturday, April 29, 2017

बाबुरामको योजनाबद्ध विचलन

बाबुरामको योजनाबद्ध विचलन
डा. बाबुराम भट्टराईको बैचारिक विचलन सूचना प्रविधिको विकासभन्दा द्रूत गतिमा ओह्रालो लागेको छ । कुनै समय माक्र्सवादको भाष्यमा सैद्धान्तिक सिर्जना थप्नसक्ने वौद्धिकताको अभ्यासमा लागेका भट्टराईको विचार स्खलन यो रुपमा हुनु आफैमा सन्देहात्मक संकेत हो ।
कम्युनिष्ट आन्दोलनमा लागेकाहरुको स्खलन विभिन्न रुप आकारमा प्रस्तुत भएका छन् । केशरमणी पोखरेल, कृष्णराज वर्मा, मोहनचन्द्र अधिकारीको वैचारिक विचलन र भट्टराईको विचलनमा फरक देखिन्छ । पोखरेल, वर्मा र अधिकारीको विचलनले कम्युनिष्ट आन्दोलनलाइ खासै फरक पारेन र पार्दैन पनि ।
तर, भट्टराईको यो विचलनलाइ योजनाबद्ध ढंगमा सञ्चालित २१ औं शताब्दीको साम्राज्यवादी मोडेल भन्न सकिने प्रशस्त आधारहरु छन् । उनी साम्यवादी अवधारणा भन्दा फरक विचार शैली मात्र लिएर आएका छैनन् । सक्रियतापूर्वक साम्यवादी अवधारणालाई यो शताब्दीमा अनुपयुक्त विचार सृङ्खला हो भन्ने मान्यतालाई स्थापित गर्न भगिरथ प्रयत्नमा छन् । यतिको प्रयत्न नयाँ माक्र्सवादी, युरो साम्यवादी वा कथित प्रजातान्त्रिक समाजवादीहरुले पनि सायदै गरेका थिए । 
चुनाव चिन्हदेखि चुनाव चिन्हसम्म 
पहिलो जनान्दोलनले बहुदलीय व्यवस्थाको पुनस्र्थापना गरेपछि तत्कालीन नेकपा एकता केन्द्रले विसं २०४८ सालमा आफ्नो वैधानिक मोर्चा संयुक्त जनमोर्चा नेपालले संसदको भण्डाफोर गर्दै निर्वाचनमा भाग लिने निर्णय गरेको थियो ।
निर्वाचन आयोगमा जनमोर्चाले हँसिया हथौडा चिन्ह रोजेको थियो । तर, त्यो निर्वाचनमा सहभागी अन्य कम्युनिष्ट घटकले कम्युनिष्ट पार्टीको झण्डाको चिन्ह भएकोले आपत्ति जनाए । तत्कालीन एमालेलगायतका कम्युनिष्ट पार्टीको चर्को विरोध भए पनि तत्कालीन जनमोर्चाका अध्यक्ष बाबुरामसमेतले आफ्नो पार्टीको विचारसंग जोडिएको चिन्ह कुनै हालतमा नछोड्ने अडान लिएपछि निर्वाचन आयोगले हँसिया हथौडा मुिन तारा चिन्ह राखेर यो समस्याको हल गरेको थियो । 
वास्तवमा चिन्हको महत्व विचारसंग जोडिएको हुन्छ भन्ने यो उदाहरण हो । दुनियाका कम्युनिष्ट पार्टीहरुले हँसियाँ हथौडालाइ आफ्नो आधिकारिक लोगो मान्छन । श्रमजीवी जनताको दैनिकीसंग गाँसिएको अर्थमा कम्युनिष्ट पार्टीहरुको यो अन्तर्राष्ट्रिय चिन्ह हो ।
कम्युनिष्ट पार्टीहरुको एकरुपता चिन्हमा मात्र हुन्न । अन्तर्राष्ट्रिय गीत र विचारमा पनि एकरुपता हुनु कम्युनिष्ट मान्यता हो । विचारधाराकै आधारमा रणनीति र कार्यनीतिको समधुरीकै आधारमा भाइचारा सम्बन्ध कायम गरिने कुरा पनि कम्युनिष्ट पार्टीको मूल्य हो । यस्तो समधुरी कायम गर्न तेस्रो इण्टरनेशनलसम्म अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनहरु भए । पछिल्लो दशकमा रीम तथा कम्पोसामार्फत यसप्रकारको अन्तराष्ट्रिय विचारधारात्मक काम भएका थिए ।
यहाँ चर्चा चुनाव चिन्हको नै गर्न खोजिएको हो । संसदीय व्यवस्थाको पहिलो मध्यावधि चुनाव ताका नेकपा एकता केन्द्र फुटिसकेको थियो । केन्द्रसंग सम्बद्ध जनमोर्चा पनि दुई फ्याक भइसकेको थियो । त्यतिखेर पनि जनमोर्चाले लिएको चुनाव चिन्ह हँसिया हथौडा र तारा कसले पाउने भन्नेमा विवाद भयो । विवाद कानुनी कठघरामासम्म पुग्यो । बाबुराम नेतृत्वको जनमोर्चाले अन्ततः हँसिया हथौडा र तारा प्राप्त ग¥यो । भलै तत्कालीन नेकपा माओवादीसम्बद्ध जनमोर्चा ०५२ सालमा जनयुद्धमा सहभागी भयो । उसले चुनाव चिन्ह प्रयोग गर्नु परेन ।
यहाँ चिन्हको महत्वले राजनीतिमा के अर्थ राख्छ र यसको महत्व बुझ्न सहज हुन्छ । चिन्ह सामान्यतया पहिचानको लागिमात्र राखिने चीज,वस्तु होइन । यसले विचारधारालाई अर्थपूर्ण रुपमा लिएको हुन्छ । विगतमा बाबुरामको विचलन नदेखिँदासम्म उनले वैचारिक अडान नै लिएका थिए ।
बाबुरामले कम्युनिष्ट पार्टीमा नेतृत्वको देवत्वकरण र मुख्य पदको निरन्तरताको पनि खुवै विरोध गर्दथे । १३ बुँदे असहमतिलगायत पार्टीमा राखेका उनका विचारहरुले बहसको सृङ्खला नै माग गरेको थियो । तर, जव उनले यी सब विचारहरु राख्दाराख्दै बाह्रबुँदे समझ्दारीमार्फत शान्ति प्रक्रियामा आइपुगे, उनले साम्यावादी विचार सृङ्लालाइ खुइल्याउने उपयुक्त वातावरण पाए । बाबुरामको यो अवतरण यतिखेर निर्वाचन चिन्हमार्फत सतहमा आउने क्रममा छ । चिन्हको कुरा यतिमामात्र सीमित हुँदैन भन्ने कुरा परम्परागत शक्तिसम्बद्ध पार्टीहरुको पनि उदाहरण दिन सकिन्छ । राप्रपा नेपाल र राप्रपाको एकीकरणमा निर्वाचन चिन्ह राप्रपाको हलो राख्ने सहमति भए पनि अन्ततः राप्रपा नेपालकै चिन्ह गाईलाई निरन्तरता दिइयो । राप्रपाको फुटलाई स्वीकारेर भए पनि उनीहरुले यो चिन्ह राख्नु अर्थपूर्ण छ । राप्रपा नेपालका कमल थापाहरुलाई थाहा थियो कि गाई कुनै निर्वाचन चिन्हमात्र होइन । राप्रपाले बोकेको हिन्दु धर्मको कार्यसूचीसँग गाई चिन्ह अन्तरसम्बन्धित छ । यसैले लोहनीहरुको फुट भन्दा गाई छोड्नु चामलसंग पिठो साटे बराबर हुन्थ्यो । यस अर्थमा चुनाव चिन्हको अर्थ हुन्छ ।
फोरमसंगको विलय चिन्हमार्फत 
यतिखेर नयाँ शक्ति पार्टीले संघीय समाजवादी फोरमको निर्वाचन चिन्ह प्रयोग गर्ने निर्णय गरेको छ । यसको अर्थ प्राविधिक कारणबाट निर्वाचन चिन्ह लिएको अर्थमामात्र बुझ्नु हुन्न । यो विचारधारात्मक विचलनको कडी हो । यो क्रियाले गौर घटनामा भएको नरसंहारलाइ पनि न्यायिक ठान्छ । गौर घटनाको कुनै न्यायिक छानवीन र दोषीमाथि कार्वाही गर्नुको साटो त्यो घटनाको कारक पार्टीलाई सुनपानी छर्किने बाबुराम प्रवृत्ति देशी विदेशी प्रतिक्रियावादीहरुको गुरुयोजनाअन्तर्गत आएको हो भन्ने विषय खुल्दै जानेछ ।
यसको बाछिटा भने हिजोदेखि नै देखिएको हो । जनयुद्धकै क्रममा बाबुरामको सुरक्षामा देखिएको चिन्ता । सँगै गिरफ्तारीमा परेका सुरेश आले मगर र मातृका यादवलाई भारतले गरेको नेपाल सुपुर्दगी र उपेन्द्र यादवको उन्मुक्तिदेखिकै लहरो बाबुरामसंग गाँसिएको प्रतित हुन्छ । 
अन्त्यमा ः बाबुरामको यो विचलन आजको युगको नौलो प्रयोग हो । माक्र्सवादलाई माक्र्सवादी बनाएर प्रयोग गरिने हिजो कम्युनिष्ट पार्टीमा देखिएको संशोधनवाद मात्र होइन । यो त कम्युनिष्टहरुलाइ विकृत रुपमा प्रस्तुत गर्ने र विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई धारासायी बनाउने नौलो नौतुन योजना हो । यो योजना सफल भए विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनमा हिन्दचीनमा प्रयोग भएको भन्दा नित्तान्त विकसित योजना हुनेछ । यहाँ बाबुरामले उपेन्द्र यादवको चिन्ह लिएको कुरामात्र होइन । जतिबेला मधेसी मोर्चा स्थानीय तहको निर्वाचनमा आउने पक्कापक्की भएको थिएन, त्यत्तिन्जेल बाबुराम निर्वाचन कुनै पनि हालतमा भाँडिदिने डिङ हाँकी रहेका थिए । तर मधेसी मोर्चा निर्वाचनमा आउने कुरासंगै फोरमको चिन्ह प्रयोग गर्ने कुरामा रातारात आउनु अर्थपूर्ण छ ।  

http://www.jhilko.com बाट साभार 

Wednesday, April 12, 2017

विस्व कम्युनिष्ट पार्टीको घोषणा पत्र

पूँजीजीवी र सर्वहारा

 अहिलेसम्म अस्तित्वमा रहेका सबै समाजहरुको इतिहास वर्गसंघर्षको इतिहास हो । स्वतन्त्र र दास, पेट्रिशियन (घरानियाँ) र प्लेवियन (साधारण प्रजा) सामन्त र भूदास, निपूर्ण कालिगढ (शिल्पशालाको निपूर्ण कालिगढ शिल्पशालाको पूर्ण अधिकारसम्पन्न सदस्य हो तर उ शिल्पशालाभित्रको प्रबन्धक भए तापनि शिल्पशालाको प्रधान भने हुँदैनथ्यो । (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी ) र सिकारु कालिगढ अर्थात् संक्षेपमा उत्पीडक र उत्पीडित निरन्तर नै एक अर्काको विरोधी रहेका थिए । उनीहरु कहिले लुकिछिपि त कहिले खुल्ला रुपमा परस्पर संघर्ष गर्दैरहन्थे । यस्तो लडाई हरेकपल्ट कि त पुरै समाजको क्रान्तिकारी पुनर्गठनद्वारा, कि त संघर्ष गरिरहेका वर्गहरुको पूर्ण विनासद्वारा नै समाप्त हुन्थ्यो ।

इतिहासको विगतयुगमा हामी प्रायः सबै ठाउँमा समाजलाई पूरा रुपले सामाजिक श्रेणीहरुमा बाँडिएको पाउँछौ अर्थात् विभिन्न सामाजिक स्तरहरुको सिंगै सिंढी देख्दछौँ । प्राचीन रोममा पेट्रिशियन (घरानियाँ), सामन्त, प्लेबियन (साधारण प्रजा) र दासहरुलाई पाउँछौ भने मध्ययुगमा सामन्त प्रभु, अधिनस्त रजौटा, शिल्पशालाका निपूर्ण कालिगढ, सिकारु कालिगढ, भूदासहरु पाइन्छन् । प्रायः यी सबै वर्गहरुमा अन्य विशेष श्रेणीहरु पनि भएको देखापर्दछ ।

विध्वस्त सामन्ति समाजको गर्वबाट पैदा भएको आधुनिक पूँजीवादी समाजले वर्गीय अन्तरविरोधलाई खत्तम गरेको छैन । यसले पुरानोको ठाउँमा नयाँ वर्गहरु, उत्पीडनका नयाँ तरिकाहरु र संघर्षका नयाँ रुपहरु मात्र खडा गरिदियो ।

किन्तु वर्तमान युग अर्थात् पूँजीवादी युगको विशेषता के हो भने यसले वर्गविरोधलाई सुबोध बनाइदियो । पूरा समाज नै दुई विशाल शत्रुतापूर्ण शिविरमा एक अर्काको विपरित खडा रहेका दुई विशाल वर्गमा अर्थात् पूँजीजीवीवर्ग र सर्वहारावर्गमा झन् बढ्ता फाट्दै गइरहेको छ । मध्ययुगका पूँजीजीवी भन्नाले सामाजिक उत्पादनका साधनहरुको मालिक र ज्यालादारी श्रम प्रयोग गर्ने आधुनिक पूँजीपतिवर्ग भन्ने बुझिन्छ । सर्वहारा भन्नाले ज्यालादारी काम गर्ने आधुनिक मजदूरवर्ग भन्ने बुझिन्छ जो व्यक्तिगत उत्पादनका साधनहरुबाट वञ्चित हुनाले बाँच्नको लागि आफ्नो श्रमशक्ति बेच्न बाध्य हुन्छ । (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) अर्थात् हामीसँग आइपुगेको सम्पूर्ण लिपिवद्ध इतिहास । सन्१८४७ मा समाजको पूर्व इतिहास अर्थात् लिखित इतिहासभन्दा पहिलेको सामाजिक व्यवस्था करिब अज्ञात जस्तै थियो । त्यसपछि अहिलेसम्म हेक्टआउजनले (२४) रुसमा भूमिमाथि समुदायिक स्वामित्वको व्यवस्था भएको पत्ता लगाए, माउरेरले (२५) यही सामाजिक व्यवस्था नै तमान ट्युटानिक ९त्भगतयलष्अ० जातिहरुको जातिहरुको ऐतिहासिक विकासको प्रस्थानविन्दू थियो भन्ने सिद्ध गरे । हिन्दुस्थानदेखि लिएर आयरल्याण्डसम्म सबै टाउँमा भूमिमा सावजनिक स्वामित्व भएको यस्तै ग्राम्य समुदाय नै समाजको आदिरुप थियो र छ भन्ने विस्तारविस्तार स्पष्ट भयो । मोर्गनले (२६) गोत्रको खास स्वरुप र जातिभित्र त्यसको स्थानबारे आफ्ना खोजहरुद्वारा यस आदिम साम्यवादी समाजको आन्तरिक संगठन, त्यसको ठेट रुप, स्पष्ट गरे । यो आदिम समुदायको विनाशपछि नै समाजमा वर्गभेद शुरु हुन्छ र अन्त्यमा समाज परस्परविरोधी वर्गहरुमा बाँडिन्छ । मैले आफ्नो पुस्तक ९म्भच ग्कउचगलन मभच ँझष्भि, मभक एचष्अबतभष्नलतगmक गलम मभक क्तबतक द्द ब्गात, क्तगततनचत ज्ञडडट (‘परिवार, व्यक्तिगत र राज्यको उत्पत्ति’ स्टुटगार्ड, इ.सं. १९९६ सं.) मा यो विघटनको प्रक्रिया बताउने प्रयास गरेको थिएँ । (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी भूदासहरुबाट प्रारम्भिक शहरहरुमा स्वतन्त्र नागरिकहरु पैदा भएका थिए । यिनै स्वतन्त्र नागरिकहरुबाट पछि गएर प्रथम पूँजीजीवी तत्वहरुको विकास भयो । अमेरिकाको खोज र अफ्रिका वरिपरीको समुद्री बाटो पत्ता लगाइनाले उदीयमान पूँजीजीवीवर्गको सामुन्ने नयाँ कार्यक्षेत्र खुल्न गयो । पूर्वमा भारत र चीनको बजार, अमेरिकाको औपनिवेशिकरण, उपनिवेशहरुसँगको व्यापार, विनिमयका साधनहरु र वस्तुहरुको उत्पादनबृद्धिले गर्दा बाणिज्य, सामुद्रिक परिवहन र उद्योगधन्दाको विकासमा अभूतपूर्व प्रोत्साहन पाइयो । यसको फलस्वरुप मरणासम्न सामन्तवादी समाजमा क्रन्तिकारी तत्वको द्रुत विकास हुन सक्यो । पहिलेको सामन्ति अथवा शिल्पशालीरुपी उत्पादनप्रणालीद्वारा अब नयाँ बजारहरुको साथसाथै बढ्दै गइरहेको माग पूरा गर्न सकिदैंनथ्यो । यसको स्थान कारखानाले लियो । शिल्पशालाका कालिगढहरुलाई औद्योगिक मध्यमवर्गले ठेलेर लग्यो । विभिन्न सहकारी शिल्पशालाहरुका बीचको श्रमविभाजन खत्तम भयो र यसले प्रत्येक कारखानाभित्र हुने श्रमविभाजनलाई आफ्नो ठाउँ छोडिदियो । तर बजारहरुबढ्दै गए, माग पनि बढ्दै गयो । कारखानाले समेत त्यसको पूर्ति गर्न नसक्ने भयो । अनि बाफ र यन्त्रले औद्योगिक उत्पादनमा क्रान्ति गरिदिए । कारखानाको ठाउँ आधुनिक विशाल उद्योगले लियो । औद्योगिक मध्यमवर्गको ठाउँ औद्योगिक करोडपतिहरुले, सम्पूर्ण औद्योगिक सैन्यका नाइकेहरुले अर्थात् आधुनिक पूँजीपतिहरुले लिए । विशाल उद्योगले विश्वबजारको निर्माण गर्यो । यसको लागि अमेरिकाको खोजले बाटो तयार पारिदिएको थियो । विश्वबजारले व्यापार, सामुद्रिक परिवहन र स्थल यातायातका साधनहरुको घनघोर उन्नति गरायो । फेरि यस उन्नतिले उद्योग विस्तारमा प्रभाव पा¥यो । जुन अनुपातमा उद्योग, बाणिज्य, सामुद्रिक परिवहन, रेलमार्गको विकास हुँदै गयो त्यही अनुपातमा पूँजीजीवीवर्गले पनि विकास गर्यो । उसले आफ्नो पूँजी बढायो र मध्ययुगको अवशेषस्वरुप रहेका सबै वर्गहरुलाई पछिल्तिर धकेलिदियो । यसप्रकार हामी के देख्दछौँ भने आधुनिक पूँजीजीवीवर्ग स्वयं एक लामो विकासक्रमको उपज हो, उत्पादन र विनिमय पद्धतिमा भएका अनेक उथलपुथलको परिणाम हो । पूँजीजीवीवर्गको विकासको हरेक स्तरमा तदनुरुप राजनैतिक सफलता प्राप्त हुँदै गयो । सामन्तहरुको प्रभुत्वको समयमा यो एउटा उत्पीडित वर्ग थियो । कम्युनहरु (फ्रान्समा देखापरिरहेका नगरहरुले वास्तवमा आफ्ना सामन्ती प्रभु र मालिकहरुबाट ‘तेस्रो वर्ग’को स्थानीय स्वायत्त शासन र राजनैतिक अधिकार जित्नुभन्दा पहिले नै आफूलाई ‘कम्युन’ भन्न थालिसकेका थिए । सामान्य रुपमा भन्ने हो भने यहाँ पूजीजीवीवर्गको आर्थिक विकासको प्रतिनिधि देशको रुपमा इंगल्याण्ड र त्यसको राजनैतिक विकासको प्रतिनिधि देशको रुपमा फ्रान्सको उदाहरण दिइएको छ । (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) कम्युन–इटली र फ्रान्सका नगरवासीहरुले आफ्ना सामन्त प्रभुहरुबाट स्वशासनका प्रारम्भिक अधिकारहरु किनेपछि अथवा जितेपछि आफ्नो नागरीय समुदायलाई यस्तो नाम दिएका थिए । (सन् १८९० को जर्मन संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) सशक्त तथा स्वशासित संघ थिए । कतै उसका स्वतन्त्र नगर गणतन्त्र थियो त कतै उ राजतन्त्रको अधीनस्त कर तिर्ने तेस्रो वर्गको रुपमा थियो । (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा ‘स्वतन्त्र नगर गणतन्त्र’ भन्ने शब्दहरुपछि ‘जस्तै इटाली र जर्मनीमा’ भन्ने वाक्यांश र ‘राजतन्त्रको अधिनस्थ कर तिर्ने तेस्रो वर्ग’ भन्ने शब्दहरुको अगाडि ‘फ्रान्समा जस्तै’ भन्ने वाक्यांश थपिएको थियो ।– सं.) पछि कारखानाको जमानामा सामन्तवर्गको विरोधीको रुपमा अर्धसामन्ती अथवा निरंकुश राजतन्त्रका शक्तिहरुको सहायक भएर उसले काम गर्यो । साथै आम तवरले ठूल्ठूला राजतन्त्रहरुको त उ आधारस्तम्भ नै रहेको थियो । अन्त्यमा विशाल उद्योग र विश्वबजारको स्थापना भएपछि आधुनिक प्रतिनिधित्वपूर्ण राज्यमा पूँजीजीवीवर्गले सम्पूर्ण राजनैतिक अधिकार आफ्नो हातमा लिएको छ । आधुनिक राज्यसत्तामा भनेको तमाम पूँजीजीवीवर्गको सामान्य कार्यको प्रबन्ध गर्ने समितिमात्र हो । अतीतमा पूँजीजीवीवर्गले निकै क्रान्तिकारी भूमिका खेलेको थियो । पूँजीजीवीवर्गले जहाँ सत्ता प्राप्त ग¥यो त्यहाँ सर्वत्र नै सामन्तवादी, पितृसत्तात्मक र भावुकतापूर्ण सबै सम्बन्धहरुको अन्त्य गरिदियो । यसले मानिसलाई ‘स्वाभाविक प्रभु’ भनाउँदाहरुसँग बाँधिराख्ने अनेकनप्रकारका सामन्ती बन्धनहरुलाई निष्ठूरतापूर्वक चुँडालिदियो र निर्दयी ‘नगदानगद’को नग्न स्वार्थको व्यवहारबाहेक मानिसहरुबीच अरु कुनै सम्बन्ध बाँकी राखेन । उच्चतम धार्मिक भावनाको पवित्र डर, विरोचित उत्साह र संकुचित भावुकतालाई यसले स्वार्थी हिसाब विनिमय मूल्यमा परिणत गरिदियो र पहिलेका असंख्य प्रदत्त तथा आर्जित स्वतन्त्रताहरुको ठाउँमा व्यापारको एउटै मात्र विवेकरहित स्वतन्त्रतालाई स्थापित गर्यो । संक्षेपमा, धार्मिक र राजनैतिक इन्द्रजालले ढाकिएको शोषणको ठाउँमा यसले नग्न, निर्लज, प्रत्यक्ष र पाशविक शोषण खडा गर्यो । जुन पेशालाई अहिलेसम्म आदर र श्रद्धाको दृष्टिले हेरिन्थ्यो ती सबैको प्रभामण्ललाई पूँजजीवीवर्गले फिका पारिदियो । डाक्टर, वकिल, पूरोहित, कवि, वैज्ञानिक सबैलाई यसले वेतनभोगी कर्मचारी बनाइदियो । पूँजीजीवीवर्गले पारिवारिक सम्बन्धबाट आत्मीय भावुकताको पर्दा च्यातेर यसलाई केवल पैसाको सम्बन्धमा परिणत गरिदियो । मध्ययुगको क्रुर शक्ति प्रदर्शन, जसको यति बढीमात्रामा प्रतिक्रियावादीहरु गर्वसाथ प्रसंशा गर्दथे, आलस्य, अकर्मण्यताको स्वाभाविक अनुपुरक मात्र हो भन्ने पूँजीजीवीवर्गले प्रत्यक्ष गरिदियो । मानव परिश्रम के के गर्न सक्दछ भन्ने पनि पूँजीजीवीवर्गले सबभन्दा पहिले देखाइदियो । उसले कलाका यस्ता चमत्कारहरुको निर्माण ग¥यो जुन मिश्रको पिरामिड, रोमको नहरप्रणाली र रगोथिक देवालयभन्दा बेग्लै किसिमका थिए । उसले जनताहरुको स्थानान्तरण र धार्मिक अभियानहरु (२७) भन्दा अर्कै भियानहरुको आयोजना गर्यो । उत्पादनका साधनहरु निरन्तर परिवर्तन बेगर, अनि यसको फलस्वरुप उत्पादन सम्बन्धको साथसाथै समाजको सारा सम्बन्धहरुका क्रान्तिकारी परिवर्तन बेगर पूँजीजीवीवर्ग बाँच्न सक्दैन । यसको विपरित, पहिलेका सबै औद्योगिक वर्गहरुको अस्तित्व पहिलो शर्तचाहिँ पुरानो उत्पादनपद्धतिलाई ज्यूँ का त्यूँ संरक्षण गर्नुमा नै निहित थियो । उत्पादन प्रणालीमा निरन्तर परिवर्तन, सबै सामाजिक सम्बन्धहरुको अनवरत उथलपुथल, सधैको अनिश्चितता र अस्थिरताले नै पूँजीवादी युगलाई पहिलेका अरु सबै युगहरुबाट छुठ्याउँछन् । युगौँदेखि पवित्र मानिएका तमाम पूर्वाग्रह र धारणाहरुसहित सबै जीर्ण र जड सम्बन्धहरु नष्ट हुन्छन् । उत्पन्न भएका सबै नयाँ सम्बन्धहरु पनि जरा हाल्न नपाउँदै पुराना भइसकेका हुन्छन् । श्रेणीवद्ध र स्थिर मानिएका सबै वस्तुहरु बिलाउँछन्, सबै पवित्र कुराहरु भ्रष्ट हन्छन् र अन्त्यमा मानिसहरु आफ्नो जीवनको वास्तविक अवस्था र आफ्ना पारस्परिक सम्बन्धहरुलाई गम्भिर दृष्टिले हेर्न बाध्य हुन जान्छन् । आफ्ना वस्तुहरुको निमित्त निरन्तर विस्तृत बजारको आवश्यकताले पूँजीजीवीवर्गलाई संसारको कुना कुनासम्म दौडाउँछ । उ सबैतिर घुस्छ, सबैतिर जरो गड्छ र सबैतिर सम्पर्क राख्छ । विश्वबजारको शोषणद्वारा पूजीजीवीवर्गले सबै देशहरुको उत्पादन र खपतलाई सार्वभौमिक रुप दिएको छ । प्रतिक्रियावादीहरुको लागि शोकको कुरा के छ भने यसले उद्योगको पैतलामुनीबाट राष्ट्रिय आधारलाई उखेलिदिएको छ । पुराना राष्ट्रिय उद्योगका शाखाहरु नष्ट हुन गएका छन् र दिन प्रतिदिन नष्ट हुँदैछन् । तिनको स्थान नयाँ नयाँ औद्योगिक शाखाहरुले लिँदैछन् जसको स्थापना गर्नु समस्त सभ्य देशहरुको लागि जीवनमरणको प्रश्न हुन आएको छ । यी नयाँ उद्योग व्यवसायहरुले स्थानीय कोरादार्थको परिष्कार गर्दैनन्, बरु पृृथ्वीका टाढा टाढाका क्षेत्रहरुबाट ल्याइएका कोरापदार्थ उपयोग गर्दछन् । अनि तिनले उत्पादन गर्ने औद्योगिक वस्तुहरुको अपत पनि देशभित्र मात्र नभएर संसारको हरेक भागमा हुन्छ । स्वदेशमा बनेका वस्तुहरुद्वारा पूरा गरिने पुराना आवश्यकताहरुको ठाउँमा नयाँ नयाँ आवश्यकता पैदा भएका छन् जसको संपूर्तिको लागि ठाढा टाढाका देशहरु र विभिन्न जलवायु भएका भूभागहरुबाट वस्तुहरु झिकाउनुपर्ने हुन गएकाने छ । पुरानो स्थानीय तथा राष्ट्रिय पृथकता र आफ्नै उत्पादनका वस्तुहरुमा आत्मनिर्भरताको ठाउँमा समस्त राष्ट्रहरुको बहुमुखी आपसी सम्बन्ध र सार्वभौमिक पारस्परिक निर्भरता कायम भएको छ । भौतिक उत्पादनमा जस्तै बौछिक उतपादनमा पनि यही कुरा लागू हुन्छ । प्रत्येक राष्ट्रको बौद्धिक क्रियाकलापका फलहरु साझा सम्पत्ति हुन जान्छने । राष्ट्रिय एकलकाँटेपन र संकुचित दृष्टिकोण झन् भन् असम्भव हुँदै गएको छ र अनेक राष्ट्रिय तथा स्थानीय साहित्बाट एक विश्वसाहित्यको निर्माण भइरहेको छ । उत्पादनका समस्त साधनहरुको तीब्र वकास र संचारका साधनहरुको असीमित सुविधाले गर्दा पूँजीजीवीवर्गले सबै राष्ट्रहरुलाई, यहाँसम्म कि असभ्य भन्दा पनि कम असभ्य देशहरुलाई समेत सभ्यताको परिधिमा ल्याउँछ । उसका वस्तुहरुको सस्तो मूल्य नै यस्तो तोप हो जसको मद्दतले सारा ‘चिनिया पर्खालहरुलाई’ ध्वस्त पारिन्छ र वदेशीहरुप्रति तीब्र घार घृणा राख्ने असभ्य जातिहरुलाई पनि आत्मसमर्पण गर्न बाध्य गराइन्छ । प्रत्येक राष्ट्रलार्य विकाशको डर देखाएर उसले पूँजीजीवी उत्पादन प्रणाली अपनाउन विवश तुल्याउँछ, तथाकथित सभ्यतालाई भिœयाउन बाध्य गराउ“छ, जसले गर्दा उनीहरु स्वयं नै पू“जीपति बनून् । संक्षेपमा, पू“जीजीवीवर्गले समस्त संसारलाई नै आफ्नो सा“चोमा ढाल्दछ । पू“जीजीवीवर्गले गाउ“लाई शहरको अधिनमा पारिदिएको छ । उसले ठूलाठूला शहरहरु बसार गाउ“को अपेक्षा शहरको जनसंख्या प्रचण्ड रुपमा बढाइदिएको छ र यसप्रकार जनसंख्याको ठूलो हिस्सालाई गाउ“ले जीवनको जडताबाट मुक्त गरिदिएको ट । जुन प्रकार उसले गाउ“लाई शहरप्रति आश्रित तुल्याइदिएके छ त्यसर नै बर्बर र अर्धबर्बर देशहरुलाई सभ्य देशप्रति, कृषिप्रधान देशलाई औद्योगिक देशप्रति, पूर्वलाई पश्चिमप्रति आश्रित बनाइदिएको छ। पू“जीजीवीवर्गले उत्पादनका साधन, सम्पत्ति र जनसंख्यालाई विकेन्द्रीकरणलार्० आधिकाधिक खत्तम पार्दै लान्छ । जनसंख्यालाई उसले एक ठाउ“मा एकत्रित गरेको छ, उत्पादनका साधनहरुको केन्द्रीकरण गरेको छ । सम्पत्ति थोरैको हातमा संकेन्द्रित गरेको छ । यसको अवश्यमभावी परिणामा थियो – राजनैतिक केन्द्रीकरण । जुन प्रदेशहरु पहिले स्वतन्त्र र खालि संघीय सम्बन्धद्वारा मात्र परस्परमा सम्बद्ध थिए र जसका हित र कानूनी सरकार र करप्रणाली पनि छुट्टाछुट्टै थिए ती सबै उउटै सरकार, एउटै विधायिका, एउटै राष्ट्रिय वर्ग हित, एउटै सीमान्त करप्रणालीमा संगठित भए आज एउटै राष्ट्र बन्न पुगेका छन् । एक शताब्दीभन्दा थोरैको आफ्नो वर्गीय शासनकालमा पू“जीजीवीवर्गले अधिका सबै पुस्ताहरुले मिलेर सृजना गरेको भन्दा बढी शक्तिशाली र अपार उत्पादक शक्तिहरु निर्माण गरेको छ । प्राकृतिक शक्तिहरुमाथि विजयप्राप्ती उत्पादनमा यन्त्रहरु पयोग, उद्योग र कृषिकार्यमा रसायन विज्ञानको प्रयोग वास्पचालित परिवहन, रेलमार्ग, विद्युत टेलिग्राफ, खेतीको निम्ती पूराका पूरा महाद्विपहरुको आवादी, जहाज यातायातको निम्ति नदीहरुको तैयारी चटक गरे झैं पूरै जनसमूहको उत्प ि यस्ता उत्पादक शिक्तहरु सामाजिक श्रमको गर्भमा लुसिकराखेका छन् भन्ने कुरा बितेका शताब्दीहरुमा कसले पो सोच्न सक्दथ्यो † यसप्रकार हामी के देख्दछौ“ भने उत्पादन र विनिमयका साधनहरु जसको आधारमा पू“जीजीवीवर्गको निर्माण भएको थियो, सामन्तवादी समाजमा नै उत्पादन भइसकेको थियो । उत्पादन र विनिमयका यी साधनहरुको विकासको निश्चित स्ैतरमा जुन सम्बन्धहरु अन्तरर्गत सामन्तवादी समाजको उत्पादन र विनिमय, कृषि र उद्योगको सामन्तवादी संगठन सम्पन्न हुन्थ्यो । ती सम्बन्धहश्ररु अर्थात् स्वामित्वका सामन्तवादी सम्बन्धहरु विकसित उत्पादक शक्तिmहरुको अनुकुल रहन गउनन् । ती सम्बन्धहरुले उत्पादनको विकास गर्नुपर्ने ठाउ“मा त्यसलाई अवरुद्ध गरे । ती सम्बन्धहरु विकासको पासोमा बलिदिए ।र तिनलाई ध्वस्त गर्नु आवश्यक थियो र ध्वस्त पनि गरिदियो ।

तिनको स्थान स्वतन्त्र प्रतिस्पर्धाले लियो । यसैको अनुरुप पूँजीजीवीवर्गको आथिृक र राजनैतिक आधिपत्यसहितको समाजिक तथा राजनैतिक व्यवस्था कायम भयो । आज हाम्रा आँखा अगाडि पनि ठीक यस्तै प्रक्रिया चलिरहेको छ । उत्पादन, विनिमय र स्वामित्वको पूजीवादी सम्बन्धसहितको आधुनिक पूँजीवादी समाजले जादूले झैँ उत्पादन र विनिमयका कति सवशाल साधनहरु तयार गरेको छ भने त्यो एउटा यस्तो चटकी समान देखिन्छ जसले आफ्नो तन्त्रयन्त्रद्वारा पाताल लोकका शक्तिहरुलाई जगाएको त छ तर अब स्वयं तिनलाई काबूमा ल्उाउन चाहिँ असमर्थ छ । कैयौँ दशक यतादेखि उद्योग र बाणिज्यको इतिहास उत्पादन शक्तिहरुको विद्रोहको मात्र इतिहास हो जुन पूँजीजीवीवर्गको अस्तित्व र उसको प्रभुत्वका शर्त हुन् । बाणिज्य संकटतर्फ औँल्याउनु नै पर्याप्त हुनेछ जसको बखतबखतको पुनरावर्तनले सम्पूर्ण पूजीवादी समाजको अस्तित्व नै बढी डरलाग्दो रुपबाट खतरामा परेको छ । वाणिज्य संकटको बेलामा हरेकपल्ट तैयारी वस्तुहरुको मात्र होइन कि पहिलेदेखि नै निर्मित उत्पादक शक्तिहरुको समेत एक ठूलो हिस्सा नष्ट गरिन्छ । संकटकालमा संकटकालमा यस्तो सामाजक महामारी फैलिन्छ जुन बितेको सबै युगहरुलाई बिलकुलै हाँसोलाग्दो देखापर्न सक्थ्यो । त्यो हो – अति उत्पादको महामारी । समाजले अचानक आफूलाई एक्कासी बर्बरताको अवस्थामा पछिल्तिर धकेलिएको पाउँछ । यस्तो भान हुन्छ । यस्तो किन ? किनभने समाज सभ्यताको चरमचुलीमा पुगेको छ, जीवननिर्वाहका साधनहरुको छेलोखेलो छ, उद्योग र बाणिज्यको अजीर्ण हुन गएको छ । यसको मातहतमा भएका उत्पदक शक्तिहरुले अब पूँजीजीवी स्वामित्वका सम्बन्धहरको विकासको लागि काम गर्दैनन् । यसको विपरीत, यस्ता सम्बन्धहरुको लागि ती अत्यन्त नै विशाल हुन गएका छन् । पूँजीजीवी सम्बन्धहरुले तिनको विकासलाई रोकिदिन्छन् । अनि जब उत्पादक शक्तिहरुले यी अड्चनहरु पार गर्न शुर गर्दछन् त्यसबखत तिनले सारा पूँजीवादी समाजलाई नै डगमगाईदिन्छन् र पूँजीवादी स्वामित्वको अस्तित्वलाई नै खतरामा पारिदिन्छन् । पूँजीवादी सम्बन्धहरु तिनीहरुद्वारा उत्पादित सम्पत्ति समाविष्ट गर्न अत्यन्त संकुचित हुन जान्छन् । कुन प्रकारले पूँजीजीवीवर्गले यी संकटहरु पार गर्दछ ? एकातिर, उत्पादक शिक्तहरुको एक ठूलो भागलाई नष्ट गरेर, अनिअर्कोतिर, नयाँ नयाँ बजारहरु कब्जा गर्नुको साथै पुराना बजारहरुको पूरापूरा शोषण गरेर । वास्तवमा कसरी ? कसरी भने पूँजीजीवीवर्गले बढ्ता चौतर्फी र बढ्ता बिनासकारी संकटहरुको निम्ति बाटो प्रशस्त पार्दछ र यी संकटहरुलाई रोक्ने साधन घटाउँछ ।

जुन हतियारद्वारा पूँजीजीवीवर्गले यस्तो हतियारको मात्र निर्माण गरेको छैन जसले उसको अन्त्य गर्नेछ । उसले त यस्ता मानिसहरु पनि उत्पन गरेको छ जसले उसको विरुद्ध यस हतियारको प्रयोग गर्नेछन् । ती हुने आजका मजदूरहरु, सर्वहाराहरु ।
जुन अनुपातमा पूँजीजीवीवर्गको अर्थात् पूँजीको विकास हुन्छ त्यही अनुपातमा नै सर्वहारावगृको अर्थात् अनधुनिक मजदूरवर्गको पनि विकास हुन्छ । मजदूरहरु तबसम्म मात्र अस्तित्वमा रहन सक्तछन् जबसम्म उनीहरुले काम पाउँदछन्, अनि त्यसबेलासम्म उनीहरुले काम पनि पाउँछन् जबसम्म उनिहरुले श्रमले पूँजीको बृद्धि गर्छन् । यी मजदुरहरु, जो आफूलाई अलग अलग बेच्न विवश छन्, क्रयवक्रयका अन्य वस्तुहरु झैँ आफू पनि वस्तुकै रुपमा छन् । यसैले गर्दा उनीहरु आकस्मिक प्रतिस्पर्धा र बजारको प्रत्येक घटबढको शिकार हुन्छन् ।
यन्त्रहरुको व्यापक प्रयोग तथा श्रमविभाजनको कारणले गर्दा सर्वहाराहरुको विम्ति काम आकर्षक हुन पनि छोडेको छ । मजदूर त यन्त्रको साधारण थुपुवा मात्र हुन गएको छ र उसबाट आलि सबभन्दा सरल, सबभन्दा नीरस तथा सजिलैसँग बुझ्न सकिने कामको मात्र माग गरिन्छ । यसै कारणले गर्दा मजदूरको उत्पादन खर्च उसको जीवन निर्वाह र वंशबृद्धिको लागि नभई नहुने साधनमा मात्र सीमित रहेको छ। किन्तु हरेक वस्तुको र यसै उसले श्रमको (मजदुरले श्रम होइन, बरु श्रमशक्ति बेच्छ भन्ने कुरा पछि माक्र्सले स्पष्ट गर्नुभयो । यस सन्दर्भमा ‘ज्यालादारी श्रम र पूँजी’ नामक माक्र्सको कृतिमा एंगेल्सको भूमिका हेर्नुहोस् – सं.) पनि मूल्य (२८) त्यसको उत्पादनको लागि हुने खर्चको बराबर हुन्छ । तसर्थ जुन अनुपातमा श्रमको आकर्षणहीनता बढ्दै जान्छ त्यही अनुपातमा ज्याला पनि घट्छ । यत्ति मात्र होइन, जुन मात्रामा यन्त्रको प्रयोग र श्रम विभाजन बढ्छ त्यही मात्रामा श्रमको परिमाण पनि बढ्छ, चाहे कार्य घण्टा बढाइएको हिसाबले होस् चाहे उत्तिकै समयान्तरमा श्रमको मात्रा बढाएर अथवा यन्त्रको गति बढाएर होस् ।
आधुनिक उद्योगले पितृसत्तात्मक शिल्पकारको स्यानो ज्यासललाई औद्योगिक पूँजीपतिको विशाल कारखानामा परिणत गरिदियोस् । कारखानामा थुपारिएका मजदुर समूहहरु सैनिक जस्तै संगठित छने । औद्योगिक सैन्यका सिमाहीहरुझैं उनीहरु श्रेणीवद्ध अफिसर र कप्तानहरुको निगरानीमा रहेका हुन्छन् । उनीहरु केवल पूँजीजीवीवर्ग र पूँजीवादी राज्यका मात्र कमारा होइनन् । बरु हरेक दिन र हरेक घण्टा नै उनीहरुलाई यन्त्र, कारखानाको निरीक्षक र मुख्यतया स्वं छुट्टै कारखानामालिक पूँजीपतिले कमारे तुल्याइराखेको हुन्छ । यो तानाशाही जति बढी स्पष्ट रुपमा मुनाफालाई आफ्नो लक्ष्य घोषित गर्दछ त्यत्तिकै बढेता तुच्छ र घृणित हुन्छ, त्यत्ति नै बढेता कठोर पनि बन्दछ ।
शारीरिक श्रममा प्रविणता र तागतको जरुरत जति कम हुदै जान्छ अर्थात् जति बढ्ता आधुनिक उद्योगले प्रगति गर्दछ त्यत्ति नै बढी मात्रामा पुरुषहरुको श्रमको स्थान सस्नीमान्छे र केटाकेटीहरुको श्रमले लिन्छ । मजदूरवर्गको निम्ति वृद्ध–बालक र स्त्री–पुरुषको अन्तरको कुनै विशेष सामाजिक महत्व रहन जाँदैन । ती सबै श्रमका ज्यावल मात्र हुन्छन् जसको लागि उमेरको अन्तर र लिंगभेदअनुसार कम वा वेशी खर्च गर्नुपर्ने हुन्छ ।
कारखाना मालिकद्वारा जब मजदूरको शोषणको अन्त्य हुन्छ र अन्त्यमा मजदूरले आफ्नो नगद तलब पाउँछ त्यतिखेर तत्कालै पूँजीजीवीवर्गको अन्य हिस्साहरु–घरमालिक, पसले, साहु ादि उसमाथि खनिन्छन् ।

मध्यमवर्गको तल्ला स्तर अर्थात् सानातिना व्यासायी, खुदौ व्यापारी र साहुकार, शिल्पकार र किसान – यी सबै बिस्तार बिस्तार सर्वहारावर्गको स्थितिमा हुन्छने । कोही यसकारले कि उनस्हरुको सानो पूँजी ठूलाठूला औद्योगिक व्यवसाय खोल्न पर्याप्त हुँदैन र त्यसले ठूलाठूला पूँजीपतिहरुसँग प्रतिस्पर्धा गर्न सक्दैन, अनि कोही कुन कारणले भने उत्पादनका नयाँ नयाँ तरिकाहरु निक्लनाले उनीहरुको पेशागत पैविणताको कुनै मूल्य रहँदैन । यसप्रकारले जनसंख्याका सबै वर्गहरुबाट सर्वहारावर्गको भर्ती हुन्छ ।
सर्वहारावर्गले विकासका विभिन्न खुड्किलाहरु पार गर्दछ । जन्मकालदेखि नै पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध सको संघर्ष शुरु हुन्छ । शुरमा केही मजदूरहरु संघर्ष गर्दछन् । पछिएक कारखाना मजदूरहरु अनि उक इलाकाका एक व्यवसायका सबै मजदूरहरु एकथाथ मिलेर त्यस पूँजीपतिको विरुद्ध संघर्ष गर्दछन्, जसले उनीहरुको सोझै शोषण गर्दछ । मजदूरहरु पूँजीवादी उत्पादन सम्बन्धहरुको विरुद्ध मात्र होइन, अझ खास उत्पादनका साधनहरुको विरुद्ध पनि हमला गर्दछन् । उनीहरु आफ्नो परिश्रमसित प्रतिष्पर्धा गर्ने विदेशी वस्तुहरु नष्ट गर्दछन्, यन्त्रअहरु पुटालिदिन्छन्, कारखानाहरु जलाईदिन्छने र मध्ययुगको कामदा।काृ अराइसकेको अवस्थालाई बलपूर्वक फेरि कायम गर्ने कोशिस गर्दछन् ।
यस स्तरमा मजदूरहरु देशभरी छरिएर रहेका र आपसी प्रतिस्पर्धाले गर्दा अलग अलग डफ्फाहरुमा बाँडिएका हुन्छन् । यदि कतै उनीहरु केही संगठित हुन्छन् भने पनि यो उनीहरुको आफ्नै संगठनको फल नभईकन खालि पूँजीजीवीवर्गको संगठनको फल मात्र हुन्छ । स्वयं आफ्नो राजनैतिक उद्देश्यपूर्तिको निम्ति पूँजीजीवीवर्गले तमाम सर्वहारावर्गलाई गतिशिल तुल्याउनुपर्ने हुन्छ र अहिलेसम्म समर्थ पनि छ । यसैकारण यस स्तरमा सर्वहाराहरु आफ्नो शत्रुसँग होइन बरु, आफ्ना शत्रुसँग होइन बरु आफ्ना शत्रुका पनि शत्रुहरुसँग अर्थात् निरंकुश राजतन्त्रका अवशेषहरु भूस्वामीहरु, गैरऔद्योगिक पूँजीजीवीहरु, निम्न पूँजीजीवीहरुसँग मात्र लड्छन् । यसप्रकार सम्पूर्ण ऐतिहासिक गतिविधिको सूत्र पूँजीजीवीवर्गको हातमा केन्द्रित रहन्छ । यस्तो अवस्थामा प्राप्त ग।िरएको प्रत्येक विजय पूँजीजीवीवर्गको नै विजय हुन्छ ।
तर उद्योगको विकासको साथसाथै औद्योगिक सर्वहारावर्गको केवल ुंख्यात्मक बृद्धि मात्र हुँदैन । उ ठूल्ठूला समूहरुमा पनि संकेन्द्रित हुन्छ, उसको शक्ति बढ्छ र आफ्नो यस तागतको उसलाई आधिकारिक बोध पनि हुँदै जान्छ । यन्त्रहरुले जुन अनुपातमा श्रमका सबै भेदहरु मेट्दै लान्छन् त्यही अनुपातमा सर्वहारावर्गका हित र जीवनका अवस्थाहरु पनि आधिकाधिक एकसमान हुँदै जान्छन् । फ्रि ज्याला घटेर प्राय: सबै ठाउँमा समान स्तरमा पुग्दछ । पूँजीजीवीवर्गको बढी रहेको आपसी प्रतिस्पर्धा र यसबाट उत्पन्न भएका व्यापारिक संकटहरुले गर्दा मजदूरहरुको ज्याला झन् अनिश्चित हुँदै जान्छ । यन्त्रहरुको निरन्तर परिष्कार र दु्रत गतिको विकासले सर्वहाराहरुको जीवन अवस्थालाई झन्झन् अस्थिर बनाइदिन्छ । कुनै मजदूर र कुनै पूँजीपतीका बीचको अलग अलग टक्करहरुले बढी से बढी रुपमा दुई वर्गका बीचको टक्को चरित्र लिंदै जान्छ । मजदूरहरुले पूँजीजीवीहरुको विरुद्ध अफ्नो संगठन (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “संगठन” शब्द पछि (व्यवसायिक संघहरु) भन्ने थपिएको थियो । – सं.) बनाउन थाल्दछन् । आफ्नो ज्यालाको संरक्षणको लागि उनीहरु एकजुट भएर संघर्ष गर्दछन् । बेलाबेलामा हुने टक्करहरुको लागि पहिलेबाट नै साधन तयार गर्न उनीहरु स्थायी संघहरुसमेत स्थापना गर्दछन् । कतै कतै त संघर्षले खुला विद्रोहको रुप लिन्छ ।
यदाकदा मजदूहरुको जीत पनि हुन्त तर यी विजयहरु क्षणिक हुन्छने । उनीहरुको संघर्षको वास्तविक फल तत्कालिक सफलतामा होयन बरु मजदूरहरुको निरन्तर बढ्दै गइरहेको एकतामा निहित छ । विशाल उद्योगद्वारा निर्मित उत्तरोत्तर विकसित यातायातका साधनहरुले विभिन्न स्थानहरुमा रहेका मजदूरहरुलाई सम्पर्कमा ल्याएर एकताको काममा मद्दत पुर्‍याउँछन् । एकै प्रकारका धेरै स्थानीय संघर्षहरुलाइै केन्द्रित गर्न र यसलार्य एक राष्ट्रिय वर्गसंघर्षको रुप दिन यस्तै सम्पर्कको नै आवश्यकता पर्दछ । किन्तु प्रत्येक वर्गासंघर्ष राजनैतिक संघर्ष हो । अनि जुन एकता प्राप्तिका लागि गोरेटोबाट हिड्ने मध्ययुगका नागरिहरुलाई सयौंवर्ष लाग्दथ्यो त्यो एकता रेलमार्गको सुविधाले गर्दा आधुनिक सर्वहारावर्गले केही वर्षभित्र पौप्त गर्दछ ।
वर्गको रुपमा फलत: राजनैतिक पार्टीको रुपमा सर्वहाराहरुको यो संगठन स्वयं मजदूरहरुका बीच आपसी प्रतिस्पर्धाले गर्दा बारबार नष्ट हुँदैरहन्छ । तर हरेकपल्ट त्यो पेरि पहिलेको भन्दा झन् सबल, दृढ र शक्तिशाली भएर खडा हुन्छ । पूँजीजीवीवर्गका विभिन्न तहहरुलाई कनूनी रुपमा मान्यता दिलाउँछ । उदाहरणार्थ, इंगल्याण्डमा दशघण्टे कार्यदिनको कानून ।
पुरानो समाजभित्रका विभिन्न वर्गहरुको टक्करले खास सर्वहारावर्गको विकासको प्रत्रियामा मद्दत पुर्‍याउँछ । पूँजीजीवीवर्ग निरन्तर संघर्ष गरिरहन्छ । पहिले अभिजातवर्गको विरुद्ध, पछि स्वयं पूँजीजीवीवर्गकै त्यस हिस्साको विरुद्ध जसको स्वार्थ उद्योगको प्रगतिको निम्ति बाधक बन्दछ, अनि सदैव नै सबै विदेशी पूँजीपतिहरुको विरुद्ध । यी सबै लडाइँहरुमा उ सर्वहारावर्गलाई गुहार्न, सहायताको लागि उसलार्य आव्हान गर्न र यसप्रकार उसलार्य राजनैतिक गतिविधिमा सरिक तुल्याउन बाध्य हुन जान्छ । यसरी सर्वहारावर्गलाई पूँजीजीवीवर्गले आफ्नो निजी शिक्षाका तत्वहरु (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “आफ्नो निजी शिक्षाका तत्वहरु” भन्ने शब्दको ठाउँमा “आफ्नो निजी राजनैतिक तथा सामान्य शिक्षाका तत्वहरु” छापिएको थियो । सं.) अर्थात् आफ्नो विरुद्ध नै लड्नको लागि हतियार अफैले दिन्छ ।
यसबाहेक, हामीले माथि के देखिसक्यौँ भने उद्योगको विकासले शासकवर्गका पूरै तहहरुलार्य सवृहारावर्गको पंक्तिमा धकेलिदिन्छ अथवा कम से कम उनीहरुको जीवन अवस्थालाई खतरामा पारिदिन्छ । उनीहरुले पनि सर्वहारावर्गलाई बढी मात्रामा शिक्षाका तत्वहर प्रदान गर्दछने ।
अन्त्यमा, जुनबेला वर्गसंघर्ष निर्णायक घडीको नजिक पुग्दछ त्यसबेला सम्पूर्ण पूरानो समाजभित्र चलिरहेको विघटनको प्रक्रियाले कति प्रचण्ड र प्रत्यक्ष रुप धारण गर्दछ भने शासकवर्गको एक सानो भाग अलग भएर क्रान्तिकारी वर्गसँग अर्थात् जसको. हातमा भविष्य छ त्यस वर्गसँग मिल्न जान्छ । यसैकारण जसरी नै अहीले पूँजीजीवीवर्गको एक हिस्सा, खासगरी पूँजीजीवी विभारकहरुको त्यो हिस्सा जसले इतिहासको सम्पूर्ण गतिलाई सैद्धान्तिक रुपमा बुझ्नसक्ने स्तरमा आफूलाई पुर्‍याएको छ, सर्वहारावर्गमा मिल्दछ ।
अहिले पूँजीजीवीवर्गको विरोधमा रहेका सबै वर्गहरुमध्ये केबल सर्वहारावर्ग मात्र खास क्रान्तिकारी वर्ग हो । विशाल उद्योगको विकासको साथसाथै अरु सबै वगृहरु ओइलिदै जान्छने र लोप हुन्छन् । सर्वहारावर्ग चाहिँ यसको निजी उपज हो । मध्यमवर्गका मानिस अर्थात् सानातिना कारखाना मालिक, खुद्रा व्यापारी शिल्पकार र किसान यी सबै मध्यमवर्गको रुपमा अपाm्नो अस्तित्वलाई नष्ट हुनबाट बचाउनको लागि पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध संघर्ष गर्दछन् । तसर्थ उनीहरु क्रान्तिकारी होइनन्, बरु रुढीवादी हुन् । अझ उनीहरु प्रतिक्रियावादी हुन् किनभने उनीहरु इतिहासको पांग्रोलाई पछिल्तिर घुमाउने कोशिस गर्दछन् । यदि उनीहरु क्रान्तिकारी छन् भने खालि यत्तिकै लागि मात्र कि चाँडै नै उनीहरुलाई सर्वहारावर्गमा परिणत हुनुपरेको छ, किनकि उनीहरु आफ्नो वर्तमाने होइन बरु भविष्यको हितको रक्षा गर्दछन्, किनकि उनीहरु सर्वहारावर्गको दृष्टिकोणमा रहनलाई आफ्नो निजी दृष्टिकोणलाई तिलाञ्जली दिन्छन् ।
लम्पट सर्वहारावर्ग (२९) यो पुरानो समाजको नितान्तम तहको कुहिएको अकर्मण्य उपज, ठाउँ ठाउँमा सर्वहारा क्रान्तिको हुरीद्वारा आन्दोलनमा खिचिन्छ तर आफ्नो जीवन अवस्थाले गर्दा प्रतिक्रियावादी षड्यन्त्रमा बेचिएर जान बढी उत्सुक हुन्छ ।
सर्वहारावर्गको जीवन अवस्थामा पुरानो समाजको जीवन अवस्थाकाृ नाम निशाना नै खत्तम भइसकेको छ । सर्वहारावर्गको सम्पत्ति छेन । स्वास्नी र छोराछोरीपैतिको उसको सम्बन्ध पूँजीवादी पारिवारीक सम्बन्ध भन्दा एकदमै फरक छ । आधुनिक औद्योगिक श्रम, आधुनिक पँजीको जुआ इंगल्याण्डमा जस्तै फ्रान्स, अनि अमेरिकामा जस्तै जर्मनीमा सबतिर एकैप्रकारको छ । यसबाट सब पैकारको राष्ट्रिय रुप मेटिएको छ । कानून, नैतिकता, धर्म– यी सब उसको लागि पूँजीजीवी अन्धविश्वास मात्र हो जसको पछाडि पूँजीजीवी स्वार्थ लुकेको हुन्छ ।
अहिलेसम्मका सबै वर्गहरुको आफूले सत्ता प्राप्त गरेपछि सम्पूर्ण समाजलाई अफ्नो शोषण पद्धतिको जाँतोमा पिस्नको लागि अनूकूल अवस्थाको सृजना गर्दै जीवनमा उनीहरुले पाइसकेको स्थानलाई बलियो तुल्याउने कोशिस गरे । सर्वहारावर्ग भने आफ्नो अहिलेको शोषणपद्धतिलाई नष्ट गरेर मात्र सामाजिक उत्पादक शक्तिहररुको स्वामी बन्न सक्दछ । सर्वहारावर्गसँग सुरक्षा र हिफाजत गर्नुपर्ने आफ्नो भन्ने केही पनि छैन । उसले व्यक्तिगत स्वामित्वलाई अहिलेसम्म सुरक्षित र सुदृढ राख्ने कुरालाई नष्ट गर्नुपर्दछ ।
अहिलेसम्म सञ्चालित सबै आन्दोलनहरु अल्पमतका आन्दोलन थिए अथवा अल्पमतको हितको लागि भएका थिए । सर्वहारा आन्दोलन चाहिँ विशाल बहुमतको हितको लागि विशाल बहुमतको स्वतन्त्र आन्दोलन हो । सर्वहारावर्ग आधुनिक समाजको सबभन्दा तल्लो तह हो । उसले आफूभन्दा माथिल्लो तहमा रहेका सम्पूर्ण सत्तारुढ समाजका तलाहरुलाई हावामा नउडाइकन माथि उठ्न र जीउ सोझ्याउन सक्दैनन् ।
सारतत्वमा नभए पनि रुपमा चाहिँ पू्ँजीजीवीवर्गको विरुद्धमा सर्वहारावर्गको आधुनिक समाजभित्र कम वा वेशी छद्म रुपमा रहेको गृहयुद्धलाई त्यो स्थानसम्म हेर्दै गयो जहाँ त्यो खुलमखुला क्रान्तिमा परिणत हुन्छ र सर्वहारावर्गले बल प्रयोगद्वारा पूँजीजीवीवगएलाई हटाएर आफ्नो सत्ता कायम गर्दछ ।
हामीले के देख्यौँ भने अहिलेसम्म अस्तित्वमा रहेका सबै समाजहरु उत्पीडक र उत्पीडित वर्गहरुबीचको अन्तद्र्वन्द्वमा आधारित थिए । तर कुनै पनि वर्गलाई उत्पीडन गर्नको लागि यस्तो अवस्थाको आवश्यकता हुन्छ जसमा उ कम से कम दासको रुपमा जीवन धान्न सक्दछ । भूदास अवस्थाको युगमा भूदासले कम्युनको सदस्यको स्थितिसम्म पुग्न पाइको थिउो, ठीक त्यसर िनै जसरी सामन्तवादी निरंकुशताको जुवामुनी पूँजीजीवीको स्थानसम्म निम्नपूँजीजीवी पुगेको थियो । यसको विपरित, आधुनिक मजदूरले भने उद्योगको प्रगतिको साथसाथै उन्नति गर्दैन, बरु आफ्नो वर्गको अस्तित्वको लागि आवश्यक अवस्थाको स्तरभन्दा पनि ऊ ज्यादै तल झर्छ । मजदूर कंगाल बन्न जान्छ र दरिद्रता चाहिँ जनसंख्या र सम्पत्ति भन्दा पनि द्रुत गतिले बढ्दै जान्छ । यसले के स्पष्ट देखाउँछ भने पूँजीजीवीवर्ग अब समाजको शासकवर्ग बनेर बस्न र सारा समाजमाथि आफ्नो वगृको अस्तित्वको अवस्थालाई अनिवार्य कानूनको रुपमा लादेन असमर्थ छ । पूँजीजीवीवर्ग शासन गर्न अयोग्य छ, किनभने उसले अपाm्नो दासलाई दासकै स्तरको अस्तित्व राख्नेसमेत सम्भावना दिन सक्दैन, किनभने पूँजीजीवीवर्गले आफ्ना दासलाई यस्तो अवस्थामा झर्न दिन बाध्य हुनु परिरहेको छ जब आफू दासको उपार्जनबाट पालिनुको सट्टा उसले आफैले दासलाई पाल्नुपरेको छ । अब समाज पूँजीजीवीवगएको प्रभुत्वमा बस्न सक्दैन अर्थात् उसको अस्तित्वले अब समाजसँग सामन्जस्य राख्दैन ।
व्यक्तिगत धनसञ्चय, पूँजीको निर्माण र बृद्धि पूँजीजीवीवर्गको अस्तित्व र प्रभुत्वको मुख्य शर्त हो । पूँजीको अस्तित्वको शर्त नै ज्यालादारी श्रम हो । ज्यालादारी श्रम पूरापूर मजदूरहरुको आपसी प्रतिस्पर्धामा निर्भर गर्दछ । पूँजीजीवीवर्ग उद्योगको उन्नति गर्न बाध्य हुन्छ र यसलाई रोक्न उ असमर्थ हुन्छ । यस उन्नतिले प्रतिस्पर्धाद्वरा उत्पनन हुने मजदूरहरुको फुटको स्थानमा संगठनको माध्यमबाट उनीहरुमा क्रान्तिकारी एकता ल्याउँछ । यसप्रकार, विशाल उद्योगको विकासले पूँजीजीवीवर्गको प्रतालामुनीबाट त्यो जग नै भत्काइदिन्छ जसको आधारमा उसले वस्तुको उत्पादन र शोषण गर्दछ । पूँजीजीवीवर्गले सर्वप्रथम आफ्नै चिहान खन्नेहरुलाई उत्पन्न गर्दछ । उसको पतन सर्वहारावर्गको विजय समान रुपले अनिवार्य छ । 

सर्वहारा र कम्युनिष्ट

सामान्य रुपमा सर्वहारासँग कम्युनिष्टहरुको के सम्बन्ध छ ? कम्युनिष्टहरुले मजदूरवर्गका अरु पार्टीहरुको बिरोधमा आफ्नो विशेष पार्टी खडा गर्दैनन् । पूर्णरुपमा सर्वहारावर्गको हितबाहेक र त्योभन्दा छुट्टै उनीहरुको अरु कुनै स्वार्थ हुँदैन । उनीहरुले सर्वहारा आन्दोलनलाई आफ्नो इच्छाअनुसार चलाउन कुनै विशेष (सन् १८८८को अंग्रेजी संस्करणमा “विशेष” शब्दको ठाउँमा “संकिर्णतावादी”शब्द राखिएको थियो । सं.) सिद्धान्तहरुको प्रतिपादन गर्दैनन् । कम्युनिष्टहरु र अरु मजदूर पार्टीहकाबीच केवल यत्तिकै अन्तर छ – एकातर्फ उनीहरुले विभिन्न देशका सर्वहारावर्गको सामान्य हित पत्ता लगाउनँछन् र यसको लागि जोड दिन्छन्, अर्कोतर्फ पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध सर्वहारावर्गको संघर्षको विकासको जुन विभिन्न खुड्किलाहरु पार गरी अगाडि बढ्नुपर्दछ तिनमा सधै नै उनीहरु पूरा आन्दोलनको हितमा प्रतिनिधित्व गर्दछन् । यसैकारणले गर्दा कम्युनिष्टहरु व्यावहारिक दृष्टिमा समस्त देशका मजदूर पार्टीहरुका सबभन्दा दृढनिश्चयी र अगाडि बढ्नको लागि सधै प्रेरणा दिने (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “अगाडि बढ्नको लागि सधै प्रेरणा दिने” भन्ने शब्दहरुको ठाउँमा “सबभन्दा प्रगतिशिल” भन्ने शब्द छापिएको थियो । सं.) हिस्साको रुपमा रहछन्, अनि सैद्धान्तिक सम्बन्धमा सर्वहारावर्गको विशाल समुदायको तुलनामा उनीहरु सर्वहारा आन्दोलनको अवस्था, त्यसको गतिविधि र त्यको अन्तिम परिणामहरुलाई राम्रो बुझ्न सक्दछन् । कम्युनिष्टहरुको तात्कालिक ध्येय पनि त्यही नै छ जुन अरु सबै मजदूर पार्टीहरुको छ – सर्वहाराहरुलाई वर्गको रुपमा संगठित गर्नु, पूँजीजीवीवर्गको प्रभुत्वको मुलोच्छेदन गर्नु र सर्वहारावर्गको राजनैतिक सत्ता कायम गर्नु । कम्युनिष्टहरुको सैद्धान्तिक निष्कर्षहरु यो अथवा अर्को कुनै पनि जगत् सुधारकले कल्पना गरेका अथवा पत्ता लगाएका विचारहरु र सिद्धान्तहरुमा कुनै पनि आधारमा आधारित छैनन् । तिनले त आलि चालु वर्गसंघर्षका वास्तविक सम्बन्धहरुलाई, हाम्रो आँखा अगाडि सम्पन्न भइरहेका ऐतिहासिक गतिविधिहरुलाई सामान्य रुपमा मात्र अभिव्यक्त गर्दछन् । अघि अस्तित्वमा रहेको स्वामित्वको सम्बन्धलाई निर्मूल पार्ने कुरा साम्यवादको मात्र मौलिक विशेषता होइन । निरन्तर ऐतिहासिक परिवर्तन र निरन्तर ऐतिहासिक हेरफेरको साथसाथै स्वामित्वका सबै सम्बन्धहरु पनि दलिदै आएका छने । उदाहरणार्थ, फ्रान्सेली क्रान्तिले सामन्तवादी स्वामित्व नष्छ गरेर त्यसको ठाउँमा पूँजीवादी स्वामित्वको स्थापना गर्‍यो । साम्यवादको विशेष चरित्र के हो भने त्यसले आमरुपमा नै स्वामित्वको उन्मूलन गर्दैन बरु खालि पूँजीवादी स्वामित्वको मात्र उन्मूलन गर्दछ । तर आधुनिक पूँजीवादी व्यक्तिगत स्वामित्व नै यस्तो उत्पादन र शोषणप्रणालीको अन्तिम तथा सबभन्दा पूर्ण रुप हो जुन वर्गिय अन्तरििवरोध र एकद्वारा अर्काको शोषणमा (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “एकद्वारा अर्काको शोषणमा” भन्ने शब्दहरुको ठाउँमा “अल्पसंख्यकद्वारा बहुसंख्यकको शोषणमा” भन्ने वाक्यांश छापिएको थियो । सं.) आधारित छ । यस अर्थमा कम्युनिष्टहरुले आफ्नो सिद्धान्तलाई केबल एक वाक्यमा यसरी व्यक्त गर्न सक्दछन् – व्यक्तिगत स्वामित्वको उन्मूलन हुनुपर्दछ । हामी कम्युनिष्टहरुलाई के आरोप लगाइएको थियो भने हामी स्वयं आफैले कमाएको, आफ्नै श्रमले पैदागरेको सम्पत्तिमा त्यस अधिकारलाई अपहरण गर्न चाहन्छौँ जुन हरप्रकारको वैयक्तिक स्वतन्त्रता, त्रियाशिलता र आत्मनिर्भरताको मूल आधार हो । पुिना चुहाएर कमाइएको, कडा मेहनत गरेर आर्जन गरिएको, आफ्नै श्रमले पैदा गरिएको सम्पत्ति ट्ट तपाईहरुको मतलब के त्यो निम्नपूँजीवादी, निम्नकृषक सम्पत्तिसित छ जुन पूँजीवादी युगभन्दा अगाडि थियो ? हामीले त्यसलाई नष्ट गर्नु कुनै आवश्यकता छैन । उद्योगको विकासले त्यसलार्य नष्ट गरिसकेको छ र दिन प्रतिदिन नष्ट गर्दैछ । अथवा, हुन सक्छ, तपाइँहरुले आधुनिक पूँजीवादी व्यक्तिगत स्वामित्वबारे पो भन्नुभएको हो कि ? तर के ज्यालादारी श्रमले, सर्वहारावर्गको श्रमले उसको लागि कुनै सम्पत्ति पैदा गर्दछ र ? बिलकुल गदैन । यसले त पूँजी उत्पन्न र्ग अर्थात् यस्तो सम्पत्ति पैदा गर्छ जसले ज्यालादारी श्रमको शोषण गर्दछ । अनि तयस सम्पत्तिको बृद्धिको शर्त नै यो छ कि त्सले फेरि नयाँ शोषणको लागि ज्यालादारी श्रम पैदा गर्दै जाओस् † आफ्नो वर्तमान् रुपमा सम्पत्ति चाहिँ पूँजी र ज्यालादारी श्रमको पारस्परिक अन्तर्विरोध कायम छ । आउनोस्, अब यो अन्तर्विरोधको दुवै पक्ष हेरौँ । पू्ण्ज्ञद्धठजीपति हुनुको मतलब व्यक्तिगत मात्र होइन, बरु सामाजिक स्थान पनि लिनु हो । पूँजी एक सामूहिक उपज हो र समाजका अनेक सदस्यहरुको प्रयासले मात्र र अन्त्यमा, समाजका सबै सदस्यहरुको संयुक्त प्रयालिे मात्र त्यसलाई गतिशिल गर्न सकिन्छ । यसप्रकार, पूँजी व्यक्तिगत होइन, बरु सामाजिक शक्ति हो । तसर्थ, यदि पूँजी सामूहिक सम्पत्ति बनाइन्छ अर्थात् त्यसलाई समाजका सबै सदस्यहरुको हक लाग्ने सम्पत्तिको रुप दिइन्छ भने यो व्यक्तिगत स्वामित्वको सामाजिक स्वामित्वमा रुपमान्तरण होइन । खालि सम्पत्तिको सामाजिक रुपमा मात्र बदलिन्छ । त्इसले अपाm्नो वर्गीय रुप गुमाउँछ । अब ज्यालादारी श्रमबारे विचार गरौँ । ज्यालादारी श्रमको औसत मूल्य न्यूनतम ज्याला हो अर्थात् जीविकाको साधनको त्यो मात्रा हो जुन मजदूरको रुपमा मजदूरको जीवन धान्नको निमित्त आवश्यक छ । यसकारण, ज्यालादारी मजदूरहरुले आफ्नो श्रमबाट जे जति पाउँछ सो उसको जीवनयापनको लागि पनि धौ धौ पुग्दछ । मजदूरको श्रमको यस निजी कामाइलाई नष्ट गर्ने हाम्रो मनसाय कदापी छैन । यो कमाइ मानव जीवन कायम र जारी राख्नको निम्ति पैयोग गरिन्छ र त्यसमा अर्काको श्रममाथि हुकुम चलाउनको लागि कुनै बचत रहँदैन । हामी त्यस्तो शोषणको दयनीय रुपलाई मात्र नष्ट गर्न चाहन्छौँ जसमा मजदूर खालि पूँजी बढाउनको लागिम ात्र बाँचेको हुन्छ र उसलाई यति हदसम्म बाँच्न दिइन्छ जबसम्म शासकवर्गको स्वार्थको लागि उसको जरुरत पर्दछ । पूँजीवादी समाजमा जीवित श्रम केवल सञ्चित श्रम बढाउने साधन मात्र हो । साम्यवादी समाजमा चाहिँ सञ्चित श्रम मजदूरहरुको जीवन सुखी, समृद्ध र व्यापक तुल्याउने साधन बन्नेछ । यसप्रकार, पूँजीवादी समाजमा अतीतले वर्तमानमाथि शासन गर्दछ, साम्यवादी समाजमा चाहिँ वर्तमानले अतीतमाथि शासन गर्नेछ । पूजीँवादी समाजमा पूँजी स्वतन्त्र छ र उसको आफ्नै व्यक्तित्व हुन्छ, परन्तु श्रमकि भने परतन्त्र छ र उसको कुनै व्यत्तितव हुँदैन । तैपनि यी सम्बन्धहरुलाई निमूल पार्नुको मतलब व्यक्तित्व र स्वतन्त्रतालाई नष्ट गर्नु हो भन्ने पूँजीजीवीवर्गको भनाइ छ । यो ठीक हो । वास्तवमा नै पूँजीवादी व्यक्तित, पूँजीवादी आत्मनिर्भरता र पूजीवादी स्वतन्त्रतालई नष्ट गर्ने कुरा हुँदैछ । वर्तमान पूजीवादी उत्पादन सम्बन्धअन्तर्गत स्वतन्त्रताको अर्थ हो स्वतन्त्र व्यापार, स्वतन्त्र क्रय विक्रय । परन्तु क्रय विक्रय खत्तम हुनेवित्तिकै स्वतन्त्र क्रय विक्रय पनि खत्तम हुन्छ । मध्ययुगको सीमित क्रय विक्रय वा त्यस समयको बन्धनमा जकडिएको व्यापारीको सम्बन्धमा मात्र हाम्रा पूँजीजीवीहरुको स्वतन्त्र क्रय विक्रयको कुराहरु र स्वतन्त्रतबारेका अरु सबै ठूल्ठूला गफहरुको केही मतलब हुन सक्दछ, तर क्रय विक्रय, पूँजीवादी उत्पादनसाम्बन्ध र स्वयं पूँजीजीवीवर्गको साम्यवादी उन्मूलनको सम्बन्धमा त्यो निरर्थक हुन्छ । हामीले व्यक्तिगत स्वामित्व ध्वस्त गर्न चाहेको सुनेर तपाईहरु भयभित हुनुहुन्छ । तर तपाईहरुको अहिलेको समाजमा दशमा नौ जनाका लागि व्यक्तिगत स्वामित्व नष्ट भइसकेको छ । केही मानिससित व्यत्तिगत सम्पत्ति हनाको एक मात्र कारण के हो भने ९० प्रतिशतको न्ििम्त त्यसको अस्तितव छ्रैन । यसरी तपाईहरु हामीमाथी के आरोप लगाउनुहुन्छ भने हामी यस्तो स्वामित्वलाई ध्वस्त गर्न चाहन्छौँ जसको अस्तित्वको जरुरी शर्त समाजको अधिकांह हिस्सासित कुनै सम्पत्ति नहुनुमा नै छ। संक्षेपमा, तपाईहरुको आरोप के छ भने हामी तपाईहरुको सम्पत्तिको उन्मुलन गर्न चाहन्छौँ । हो, हामी ठीक यही गर्न चाहन्छौँ । तपाईहरु भन्नुहुन्छ जब श्रमलाई पूँजी, मुद्रा वा भूमिकर, संक्षेपमा, त्यो सामाजिक शक्तिको रुपमा परिणत गर्न सकिने छैन, जसमाथि एकाधिकार कायम गर्न सकिन्छ अर्थात् जब व्यक्तिगत स्वामित्व पूँजीवादी स्वामित्वको रुपमा परिणत हुन सक्दैन त्यसैबेलादेखि व्यक्तित्व पनि लोप हुन्छ । यसरी तपाईहरु के स्वीकार गर्नुहुन्छ भने तपाईहरु पूँजीजीवीबाहेक पूँजीवादी सम्पत्तिको स्वामी बाहेक अरु कसैलाई पनि व्यक्तित्व मान्नुहुन्न । त्यस्तो व्यक्तित्वलाई अवश्य पनि निमूर्ल पार्नुपर्दछ । सामम्यवादले कसैलाई पनि सामजिक वस्तुहूको उपभोगबाट बञ्चित गर्दैन । त्यसले खालि यसको माध्यमद्वारा अर्काको श्ररुमलाई शोषण गर्ने सम्भावना मात्र बञ्चित गर्दछ । व्यक्तिगत स्वामित्वको अन्त्य गरियो भने सारा क्रियाकलाप ठप हुनेछ र आम आलस्यको राज्य हुनेछ भन्ने आपत्ति पनि देखाइन्छ । यस्तो अवस्थामा पूँजीवादी सममाज आलस्यले गर्दा धेरै पहिले नै नष्ट भइसक्नुपर्ने थियो, किनभने यस समाजमा जो काम गर्छ त्यसले केही पनि पाउँदैन, तर जसको आतमा सम्पत्ति रहन्छ उसले काम नै गर्दैन । यी सबै तर्कवितर्कको मतलब यस रुपमान्तरमा भन्नु हो – यदि पूँजीको अस्तित्व लोप हुन्छ भने ज्यालादारी श्रम पनि रहँदैन । भौतिक वस्तुहूको उत्पादन र उपभोगको साम्यवादी प्रणालीको विरोधमा लगाइएका सबै आरोपहरु यसैप्रकारले बौद्धिक श्रमका वस्तुहरुको सृजना र उपभोगको साम्यवादी प्रणालीको सम्बन्धमा पनि लागू हुन्छ । जुनप्रकारले पूँजीवादीवर्गलाई वर्गीय स्वामित्वको उन्मूलन नै खास उत्पादनको बिनाश जस्तो लाग्दछ त्यसैगरी वर्गीय संस्कृतिको विनाश पनि उसलाई सम्पूर्ण संस्कृतिको विनाशसरह हुन्छ । त्यो संस्कृति, जसको विनाशको सन्दर्भमाम उ रुन्छ, अधिकांश जनतालाई जड यन्त्रको रुपमा काममा जोताउने साधनमात्र हो । तर पूँजीवादी स्वामित्वको उन्मूलनलाई तपाईहरु स्वतन्त्रता, संस्कृति, कानून इत्यादिबारे अफ्नो पूजीवादी धारणाहरुले मूल्यांकन गर्दै हामीसँग नबाइनुहोस् † ठीक त्यसैगरी तपाईका विचारहरु पनि स्वयं नै पूजीवादी उत्पादन सम्बन्ध र स्वामित्वका पूँजीवादी सम्बन्धका नै उपज हुन् जुनप्रकारले तपार्यहरुको न्यायविधान तपाईहरुको गर्वइच्छाको कानैनी अभिव्यक्ति हो । तपाईहरुको वर्गअस्तित्वको निम्ति आवश्यक हुने भौतिक अवस्थाबाट नै त्यस इच्छाको सारतत्व निर्धारित हुन्छ । तपाईँहरुको यो स्वार्थपूर्ण धारणा जसले तपाईँहरुलाई आफ्ना उत्पादनसम्बन्ध र स्वामित्वका सम्बन्धलाई उत्पादनको विकासको सिलसिलामा उत्पन्न तथा विलिन हुने ऐतिहासिक सम्बन्धहरुबाट पैकृति र विवेकका सबै सत्तारुढ र हाल अस्तित्वमा नरहेका वर्गहरुको पनि पेवा थियो । प्राचीन युगको अथवा सामन्तवादी युगको स्वामित्वको सम्बन्धमा जुन कुरा तपाईहरुलाइै बुझेको जस्तो लाग्छ त्यही कुरालार्य पूँजीवादी स्वामित्वको बारेमा कुरा चल्दा तपाईहरु बुझेन असमर्थ हुनुहुन्छ । परिवारको उन्मूलन † कम्युनिष्टहरुको यो कलंकपूर्ण विचारदेखि त अति उग्रवादीहरुसमेत भडिकन्छन् । आधुनिक पूँजीवादी परिवार कुन आधारमा अडिरहेको छ ? पूँजीमा, व्यक्तिगत शोषणमा । पूर्ण विकरित रुपमा यसप्रकारको परिवारको अस्तित्व खालि पूजीजीवीर्गको निम्ति मात्र छ । तर सर्वहारावर्गउपर बाध्य गरिउको अपरिवारिकता र बनारिया बेश्याबृत्तिलाई यस वस्तुस्थितिको अनुपूरकको रुपमा पाउँछौँ । पूँजीवादी परिवारको यो अनुपूरक जब लोप हुनेछ त्यतिखेर पूँजीजीवी परिवार पनि सामान्यतया लोप भएर जानेछ, अनि पूँजी लोप हुनेबिीत्तकै यी दुवै सँगसँगै लोप हुनेछन् । के तपाईहरु हामीमाथि आरोप लगाउनुहुन्छ कि हामी बालकहरुकोृ उनका आमा–बाबुहरुद्वारा गरिने शोषणलाई रोक्न चाहन्छौँ ? यस अपराधलाई हामी स्वीकार गर्दछौँ । तर धरेलु शिक्षादिक्षाको स्थानमा सामाजिक शिक्षादिक्षा कायम गरेर हामी एक अत्यन्त पवित्र मानवसम्बन्धलाई नष्ट गर्न चाहन्छौँ भन्ने तपाईहरुको गसुनासो छ । परन्तु के तपाईहरुको शिक्षादीक्षा पनि सामाजिक नै होइन र ? के त्यसको रुप त्यही सामाजिक सम्बन्धद्वारा निर्धारित हुँदैन र जसमा तपार्यहरु शिक्षा दिनुहुन्छ ? के स्कूल आदिद्वारा शिक्षादीक्षको सञ्चालनलाई कम्युनिष्ठहरुले पत्ता लगाइका होइनन् । उनीहरुले त खाली शिक्षादीक्षाको चरित्र मात्र बदल्न चाहेका हुन् र शासकवर्गको प्रभावबाट त्यसलाई मुक्त गर्न खोजेका हुन् । परिवार र शिक्षादीक्षाबारे, आमाबाबु र केटाकेटीहरुको बीच स्नेहपूर्ण सम्बन्धबारे पूँजीजीवी बाकबास त्यत्ति नै बढी मात्रामा घिनाउँदो हुँदै जान्छ जुन मात्रामा आधुनिक उद्योगको विकासद्वारा सर्वहारावर्गको समस्त पारिवारिक सम्बन्ध छिन्नभिन्न भइरहेको छ र उनका छोराछोरीहरु व्यापारका साधारण वस्तु र श्रमको ज्यावल बन्दै गएका छने । तर तिमी, कम्युनिष्टहरु स्वास्नीमान्छेहरुलाई सामाजिक सम्पत्ति बनाउन चाहन्छौ भनी सारा पूजीजीवीवर्ग एकै स्वरले कराउँछ । पूजीजीवीवर्गले समाजमा उत्पादनका साधनहरुको सामूहिक उपयोग गर्ने बन्दोबस्त गरिन्छ भन्ने उसले सुनिराखेको छ । यसकारण स्वभावतया त्यो समाजमा आइमाईहरु पनि सर्वोपभोग्या हुनेछन् भन्नेबाहेक अर्को कुनै निष्कर्षमा उ पुग्न सक्दैन । उसले यत्ति पनि विचर गर्न सक्दैन कि खास कुरो न स्वास्नीमान्छेहरुलाई यस्तो स्थितिबाट मुक्त तुल्याउनुमा छ जहाँ उनीहरु खाली उत्पादनका साधारण साधनमात्र रहन्छन् । कम्युनिष्टहरुले स्वास्नीमान्छेलाई कानूनी रुपमा नै सामाजिक सम्पत्ति बनाइदिनेछन् भन्ने कपोलकल्पनाको सम्बन्धमा हाम्रा पूँजीजीवीहरु कट्टर सदाचारीहरुले जस्तै ठूलो रोष प्रकट गर्दछन् । तर वास्तवमा यसभन्दा ज्यादा हास्यास्पद कुरा अर्को कुनै छैन । स्वास्नीमान्छेहरुलाई साझा सम्पत्ति बनाउनुपर्ने कम्युनिष्टहरुको निम्ति कुनै आवश्यकता छैन किनभने यो त प्राय सधै नै कायम थियो । हाम्रा पूँजीजीवीहरुलाई आफ्नो अधीनमा रहेका मजदूरहरुका स्वास्नी र छोरीवेटीहरुको आफूले चाहेजस्तो उपभोगद्वारा मात्र सन्तोष लाग्दैन । कानूनी रुपमा खुला वेश्याहरुको त कुरै नगरौँ एक अर्काका स्वास्नीहरुलाई उडाउनमा नै उनीहरु विशेष आनन्द देख्दछन् । पूँजीजीवी विवाह वास्तवमा साझा पत्नीत्वमूलक व्यवस्था हो । यसकारण कम्युनिष्टहरुमाथि यत्तिकै मात्र आरोप लगाउन सकिन्छ, मानौँ उनीहरु साझा पत्नीत्वको ढोंगपूर्ण र गुप्त प्रथालाई खुल्लमखुल्ला र कानूनी रुप दिन चाहन्छन् । तर के कुरा स्वत: प्रष्ट छ भने वर्तमान उत्पादनसम्बन्ध नामेट हुनेबिक्तिकै यस सम्बन्धबाट उत्पन्न हुने साझा पत्नीत्व अर्थात् गुप्त र खुला सबै प्रकारका बेश्यावृत्तिको पनि अन्त्य हुनेछ । अनि कम्युनिष्टहरुमाथि त्यो पनि आरोप लगाइन्छ मानौँ उनीहरु देश र राष्ट्रियता मेटाउन चाहन्छन् । मजदूरहरुको कुनै देश छैन । जुन कुरो उनीहरुसँग छैन त्यो सकैले खोस्न सक्तैन । तैपनि सर्वहारावर्ग स्वयं अझ राष्ट्रवादी छ, किनभने उसले सबभन्दा पहिले राजनैतिक सत्ता प्राप्त गर्नुपरेको छ, राष्ट्रिय वर्गको स्थानसम्म पुग्नुपरेको छ, (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “राष्ट्रयवर्गको स्थानमा पुग्नुपरेको छ” भन्ने शब्दहरुको ठाउँमा “राष्ट्रको प्रमुख वर्गको स्थानसम्म पुग्नुपरेको छ” भन्ने छापिएको छ । सं.) राष्ट्रको रुपमा संघटित हुनुपरेको छ , यद्यपी उसको रो राष्ट्रियता पूँजीजीवी राष्ट्रियता भन्दा उकदमै भिन्न छ । पूँजीजीवीवर्गको विकास, बाण्ज्यिको स्वतन्त्रता र विश्वबजारको उन्नति, औद्योगिक उत्पादनको एकरुपता र तदनुरुप जीवनका अवस्थाहरुमा समानताको साथसाथै जनताहरुको राष्ट्रिय भेद र विभिन्नता पनि दिनप्रतिदिन मेटिदै गएको छ । सर्वहारावर्गको प्रभुत्वले यो अझ छिटो नामेट पार्नेछ । कम्तीमा पनि सभ्य देशहरुको तर्फबाट संयुक्त प्रयास गरिनु नै सर्वहारवर्गको मुक्तिको एउटा प्रमुख शर्त हो । जुन अनुपातमा एक व्यक्तिद्वारा अर्को व्यक्तिको शोषण अन्त्य गरिनेछ त्यही अनुरुप एक राष्ट्रद्वारा अर्को राष्ट्रको शोषण पनि नामेट पारिनेछ । राष्ट्रभित्र वर्गहरुका बीचको विरोधभासको साथसाथै राष्ट्रहरुको बीचमा आपसी शत्रुतापूर्ण सम्बन्ध पनि मेटिएर जानेछ । धार्मिक, दार्शनिक तथा सामान्यतया वैचारिक दृष्टिकोणबाट साम्यवादको विरुद्ध लगाइने आरोपहरुको बारेमा विस्तृत चर्चा गरिरहनुपर्ने आवश्यकता छैन । मानिसहरुको जीवनका अवस्थाहरु, उनका सामाजिक सम्बन्धहरु र सामाजिक अस्तित्वको प्रत्येक परिवर्तनको साथसाथै उनीहरुको धारणा, दृष्टिकोण र विचारहरु अर्थाते उनीहरुको चेतना पनि बदलिन्छ भन्ने बुझ्नको लागि के विशेष गहिरो अन्दृष्टि आवश्इकता छ र ? विचारहरुको इतिहासले भौतिक उत्पादनका साथै बौद्धिक उत्पादनको स्वरुप पनि परिवर्तन हुन्छ भन्ने बाहेक अरु के प्रमाणिात गर्दछ र ? जुनसुकै युगको सत्तारुढवर्गको विचार नै सधै प्रभुत्वशशील विचार रहीआएको छ । सारा समाजलाई क्रान्तिकारी बनाउने विचारहरको चर्चा गरिन्छ । यस तथ्यबाट खालि यह मात्र व्यक्त हुन्छ कि पुरानो समाजभित्र नयाँ समाजका तत्वहरु उत्पन्न भएका छने र जीवनका पुराना समाजभित्र नयाँ समाजका तत्वहरु उत्पन्न भएका छन् र जीवनका पुराना आवस्थाहरुसँग हातमा हात मिलाएर पुराना विचारको पनि विनष्ट हुँदैछन् । प्राचीन संसारको विनाह हुन थालिरहेको बेलातिर नै प्राचीन धर्महरुलाई ईशाई धर्मले पराजित तुल्याएको थियो । जुनबेला अठारौँ शताब्दीमा प्रवोधनवादी विचारहरुको आघातल् ईशाई मत धाराशायी भयो त्यतिखेर सामन्तवादी समाजले त्यस समयको निम्ति क्रान्तिकारी रहेको पूँजीजीवीवर्गसँग आफ्नो मृत्युसंग्राम चलाएको थियो । धर्म र अन्त:करणको स्वतन्त्रतासम्बन्धीविचारहरुले ज्ञानको क्षेत्रमा स्वतन्त्र प्रतिष्पर्धाको अधिपत्य मात्र व्यक्त गरेका थिए । हामीलाई भनिनेछ – “अवश्य, ऐतिहासिक विकासको क्रममा धार्मिक, नैतिक, दार्शनिक, राजनैतीक, न्यायिक इत्यादि विचारहरु बदलिँदै आएका छन् । परन्तु धर्म, नैतिकता, दर्शन राजनीति कानून त सधै यस निरन्तर परिवर्तनबाट बचेका छन् । फेरि स्वतन्त्रता, न्याय इत्यादि यस्ता शास्वत सत्यहरुको पनि अस्तित्व छ जुन सामाजिक विकासका सबै स्तरहरुमा समान रुपले लागू हुन्छन् । साम्यवादले भने तिनलाई नयाँ आधारमा प्रसितष्ठित गनुृको सट्टा सबै शास्वत सत्यहरुलाई खत्तम गरिदिन्छ । त्यसले धर्म र नैतिकतालाई पनि मेटिदिन्छ । यसकारण, साम्यवादले विगतका समस्त ऐतिहासिक विकासक्रमको विपरीत काम गर्दछ ।” यो आरोपको तात्पर्य के हो ? अहिलेसम्म अस्तित्वमा रहिआएका सबै समाजहरुको इतिहासले वर्गविरोधको आधारमा विकास गर्दै आएको थियो जुन वर्गविरोधले विभिन्न रुप धारण गरेको थियो । तर तिनले जस्तोसुकै रुप लिए तापनि समाजको उक हिस्साद्वारा अर्को हिस्साको शोषण नै बितेका सबै शताब्दीहरुको सामान्य तथ्य थियो । तसर्थ यो कुनै आश्चर्यको कुरा होइन कि अनेक विविधता विभिन्नता देखिँदादेखिदै पनि बितेका सबै शताब्दीहरुको सामाजिक चेतना कुनै निश्चित सामान्य रुपहरु या चेतनाका रुपहरुमा गतिशिल रहेको छ । यी रुपहरु वर्गवि।रोध पूर्णतया विलुप्त भएर गएपछि मात्र बिलाउनेछन् । साम्यवादी क्रान्ति भनेको स्वामित्वका परम्परागत सम्बन्धहरुसँगको अमूल विच्छेद हो । अत: यसमा कुनै आश्चर्य छैन कि आफ्नो विकासको सिलसिलामा यसले अतितका परम्परागत विचारहरुसित निर्णायक रुपले सम्बन्ध विच्छेद गर्दछ । परन्तु साम्यवादको विरुद्ध पूँजीजीवीवर्गका आरोपहरुलाई छोडौँ ।। हामीले माथि के देखिसकेका छौँ भने सर्वहारावर्गलाई सत्तारुढवर्गमा परिणत गर्नु र प्रजातन्त्रको लागि लडाइँ जित्नु मजदूर क्रान्तिको पहिलो चरण हो । पूँजीजीवीवर्गबाट बिस्तार बिस्तार सम्पूर्ण पूँजी खोस्न, उत्पादनका सारा साधनहरु राज्यको हातमा अर्थात् सत्तारुढवर्गको रुपमा संगठित सर्वहारावर्गको हातमा केन्द्रित गर्न र समग्र उत्पादक शक्तिहरुमा यथाशीघ्र बृद्धि गर्न सर्वहारवर्गले आफ्नो राजनैतिक अधिपत्यको उपयोग गर्दछ । नि:सन्देह, शुरुमा यो काम स्वामित्वको अधिकारमा र पूँजीवादी उत्पादन सम्बन्धहरुमा निरंकुश हस्तषेपबेगर हुन सक्दैन अर्थात् यस्ता उपायहरुको मद्दतले मात्र हुन सक्दछ जुन आर्थिक दृष्टिले अपर्यात्प तथा अव्यवहारिक भान पर्दछन् तर विकासक्रममा आफैले आफ्नो सीमा नाघ्दछन् (सन् १८८८ को अंग्रेजी सस्करणमा “आफैले आफ्नो सीमा नाघ्दछन्” भन्ने शब्दहरुपछि “पुरानो सामाजिक व्यवस्थामा अरु गहन आघातलाई अनिवार्य बनाइदिन्छन्” भन्ने शब्दहरु थपिएका थिए । सं.) र उत्पादनको सबै पद्धतिहरुमा परिवर्तनको साधनको रुपमा अनिवायर्य हुन्छन् । अवश्य, विभिन्न देशहरुमा यी उपायहरु भिन्दाभिन्दै हुनेछन् । तैपनि खास गरेर सबभन्दा उन्नत देशहरुमा निम्नलिखित तरिकाहरु चाहिँ सर्वत्र नै लागू हुन सक्दछन् :

१. भूस्वामित्वको उन्मूलन र राजकीय खर्चको आपूर्तिको लागि भूमिकरको उपयोग ।
२. वर्धमान् प्रगतिशील आयकर ।
३. उत्तराधिकारसम्बन्धी अधिकारको उन्मूलन ।
४. विदेशिएका सबै प्रवासीहरुको र विद्रोहको सम्पत्तिहरण ।
५. राजकीय पूँजी र पूर्ण एकाधिकारले सम्पन्न राष्ट्रिय व्यांकको माध्यमद्वारा राज्यको हातमा ऋणको केन्द्रीकरण ।
६. राज्यको हातमा यातायात र संरचनाका साधनहरुको केन्द्रीकरण ।
७. एउटा आम योजनाअन्तर्गत राजकीय कलकारखाना र उत्पादनका साधनहरुको विस्तार, बाँझो जग्गाको जोताई र भूउद्धरण ।
८. सबैका निम्ति समानरुपमा श्रमकाने अनिवार्यता, खासगरी कृषिको निम्ति औद्योगिक सैन्यको स्थापना ।
९. उद्योग र कृािष्को समायोजन, विस्तार विस्ता शहर र गाउँबीचको अन्तर मेटाउन सहयोग । (सन् १८४८ को संस्करणमा “शहर र गाउँबीचको प्रतिपक्षता” र सन् १९७२ पछिका जर्मन संस्करणहरुमा “प्रतिपक्षता” शब्दको सट्टा “अन्तर” शब्द राखिएको थियो । सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “विस्तार विस्तार शहर र गाउँबीचको अन्तर मेटाउनको लागि सहयोग” भन्ने शब्दहरुको ठाउँमा “समस्त देशभरी जनसंख्याको समतुल्य वितरणको माध्यमद्वारा विस्तार विस्तार शहर र गाउँबीच रहेको अन्तरको उन्मूलन” भन्ने छापिएको थियो । सं.)
१०. सारा केटाकेटीहरुको निम्ति सार्वजनिक र नि:शुल्क शिक्षा व्यवस्था । कारखानामा केटाकेटीहरुको श्रमको वर्तमान रुपमा उपयोगको अन्त्य । शिक्षा र भौतिक उत्पादनको संयोजन आदि । विकासक्रममा जुनबेला वर्गहरुको भेद मेटिनेछ सम्पूर्ण उत्पादन व्यक्तिहरुको एक ठूलो संघको हातमा केनिद्रत हुनेछ त्यसबेला सार्वजनिक सत्ताले आफ्नो राजनैतिक रुप गुमाउनेछ । राजनैतिक सत्ता, यस शब्दको ठेट अर्थमा ृक वर्गले अर्को वर्गलाई उत्पीडन गर्ने संगठित शक्रि मात्र हो । यदि पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध संघर्षमा सर्वहारावर्ग अनवार्यत: एउटा वर्गमा संगठित हुन्छ, यदि क्रान्तिको माध्यमद्वारा उसले स्वयं आफूलाई शासकवर्ग बनाउँछ र सत्तारुढवर्गको रुपमा पुराना उत्पादनसम्बन्धहरुलाई बलपूर्वक अन्त्य गरिदिन्छ भने यी उत्पादनसम्बन्धहरुको साथसाथै उसले वर्गविरोधको अस्तित्वका अवस्थाहरु र सामान्य रुपमा आफ्नो प्रभुत्वको पनि अन्त्य गरिदिनेछ । अनि वर्गहरु र वर्गविरोधहरुमा अडेको पुरानो पूँजीवादी समाजको स्थानमा यस्तो संघको स्थापना हुनेछ जसमा प्रत्येक स्वतन्त्र विकास नै सबैको स्वतन्त्र विकासको शर्त हुनेछ ।

समाजवादी र साम्यवादी साहित्य

१. प्रतिक्रियावादी समाजवाद
क. सामन्ती समाजवाद
फ्रान्स र इंगल्याण्डका कुलीनवर्गको ऐतिहासिक स्थिति कस्तो थियो भने आधुनिक पूँजीजीवी समाजको विरोधमा पर्चा–पुस्तिका लेख्नु नै उसको काम थियो । सन् १८३० को जुलाईको फ्रान्सेली क्रान्ति र इंल्याण्डको संसद सुधार आन्दोलन (३०) यस कुलीन वर्गले त्यसै अभिजात वर्गद्वारा फेरि पराजित हुनुपर्‍यो जसको घृणा गरिन्थ्यो । त्यसपछि गम्भीर राजनैतिक संघषबारे त कुरा हुन पनि असम्भव थियो । अब केबल साहित्यिक संघर्षको सम्भावनामात्रै बाँकी रहन गयो । तर साहित्यिक क्षेत्रमा पुनरुत्थान (सन् १६६०–८९ को इंगल्याण्डको पुनरुत्थान होइन, सन् १८१४–३० को फ्रान्सको परनरुत्थानबारे भनिएको हो । – सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) कालको पुरानो नारा प्रयोग गर्नु असम्भव भइसकेको थियो । सहानुभूति पाउनको लागि कुनीलवर्गले यस्तो बहाना गर्नुपरेको थियो, मानौँ यसले आफ्ना हितहरुको लागि मात्र पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध आफ्नो अभियोगपत्र तयार पारेको छ । यसप्रकार कुलीनवर्गले आफ्नो नयाँ मालिकको विरोधमा व्यग्यकाव्य रचेर तथा उसको कानमा नानाथरकिा भयानक भविष्यवाणीहरु सुनाएर आत्सन्तोष गर्नुपरेको थियो ।
सामन्ती समाजवादको उत्पत्ति यसप्रकारले भयो – केही विलापको गीत त केही व्यंग्यहाँस्य, केही अतीतको संस्मरण त केह भविष्यको संकटपैति संकेत – यही त्यसको तत्व थियो । कहिलेकाँही आफ्नो तीतो व्यंग्यपूर्ण र तीक्ष्ण आलोचनाद्वारा उ पूँजीजीवीवर्गको मर्मस्थलमा तीब्र चोट पुर्‍याउन पनि सफल हुन्थ्यो । तर यसको असर सधै नै हास्यास्पद हुन्थ्यो, किनभने आधुनिक इतिहासको गतिलाई बुझ्न उ पूरा असमर्थ थियो । जनतालाई आफ्नो पक्षमा ल्याउन कुलीनवर्गले सर्वहारावर्गको मगन्ते झोलालाई अफ्नो झण्डा बनायो । तर जनता जतिपल्ट उसको पछि लाग्यो त्यतिपल्ट नै उसले त्यसको पुठ्ठामा त्यही पुरानो शामन्ती निशानाको छाप देख्यो र जनताले जोडले तथा तिरस्कारपूर्वक हुँदा हसि उडाएर उसलाई छोडिदियो ।
फ्रान्सेली लेजिटिमिस्टको उक हिस्सा र ‘तरुण इंल्याण्ड’ले (३१) यही नाटक खेलेका थिए । यदि सामन्तहरु आफ्नो शोषणपद्धति चाहिँ पूँजीवादी शोषणपद्धतिभन्दा बेग्लै किसिमको थियो भन्ने सिद्ध गर्दछने भने उनीहरु कुन भुसुक्कै बिर्सन्छन् भने जुन परिस्थिति र अवस्थाहरुमा उनीहरु शोषण गर्दथे त्यो एकदमै अर्कै थियो र अहिले त्यो पुरानो भइसकेको छ । आफ्नो प्रभुत्वकालमा आधुनिक सर्वहारावगृको अस्तित्व नै थिएन भनी उनीहरु औँल्याउँछन् तापनि आधुनिक पूँजीजीवीवर्ग खास उनीहरुकै सामाजिक व्यवस्थाकै अनिवार्य फल हो भन्ने कुरा चाहिँ बिर्सन्छन् ।
यतिमात्र होइन, आफ्नो आलोचनाको प्रतिक्रियावादी स्वरुपलाई उनीहरु कति कम लुकाउँछन् भने पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध उनीहरु सबभन्दा ठूलो आरोप नै मात्र यो छ कि पूँजीजीवीवर्गको अधिपत्य अन्तर्गत एउटा यस्तो वर्गको विकास भइरहेको छ कि पूँजीजीवीवर्गको अधिपत्य अन्तर्गत एउटा यस्तो विकास भइरहेको छ जसले सम्पूर्ण पुरानो सामाजिक व्यवस्थालाई हावामा उडाइदिनेछ । उनीहरु पूँजीजीवीवर्गलाई मात्र सर्वहारावर्गलाई जन्मायो भनेर होइन, अझ क्रान्तिकारीहरु सर्वहारावगएलाई जन्म दिो भनेर बढी हकार्दछन् ।
यसैकारण, राजनैतिक व्यवहारमा उनीहरु मजदूरवर्गको विरोधमा प्रयोग गरिने सबै दमनकारी कार्यहरुमा भाग लिन्छने र दैनिक जीवनमा आफ्ना ठूल्ठूला नाराहरुको विपरित उनीहरु सुनको स्याउ (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “सुनको स्याउ” भन्ने शब्दहरु भन्दा पहिले “उद्योग व्यावसायको कल्पवृक्षबाट झर्ने” भन्ने वाक्यांश थपिएको थियो । सं.) टप्ने मौका चुक्दैनन् र भेडाको ऊन, सखरकन्दको चीनी तथा रक्सी (यो मुख्यतया जर्मनीको लागि लागु हुन्छ जहाँ सामन्ती कुलीनवर्ग र युन्केर (भूमिपति)हरु आफ्नो जग्गाजमीनको ज्यादै ठूलो भागमा आफ्ना दलालहरुमार्फत खेती गराउँछन् र यसको साथै सखरकन्दको तचीनी र रक्सी बनाउने कारखानाहरुका पनि मालिक छन् । इंल्याण्डका धनाढ्य कुलीनहरु अझै यस हदसम्म पुगिसकेका छैनन् तर उनीहरुले पनि घट्दै गएको आम्दानीका संदिग्ध संयुक्त पूँजी निकायहरुको सञ्चालक बनेर मुनाफा कमाउछन् । (सन् १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) को व्यापारबाट हुने नाफासँग सत्य, प्रेम, प्रतिष्ठा साटासाट गर्न पनि सदैव तयार रहन्छन् ।जुन रुपले पादरी सदैव हातेमालो गर्दै सामन्तसँग हिड्थ्यो त्यसैगरी इशाई समाजवाद र सामन्ती समाजवादको सम्बन्ध पनि अटुट रहेको छ । ईशाई वैराग्यवादलाई समाजको रंग दिनुभन्दा सजिलो काम अरु केही छैन । के इशाई धर्मले पनि व्यक्तिगत स्वामित्व, विवाह र राज्यसत्ताको निन्दा गरेको थिएन र ? के त्यसले यसको सट्टा दानपुण्य र भिक्षादान, ब्रम्हचर्य र शारीरिक तप, मठमिठास र गिर्जाघरको शरण लिने उपदेश दिएको छैन र ? इशाई समाजवाद भनेको खालि त्यो पवित्र जल हो जसलाई छर्केर नै पादरीले कुलीन वर्गको क्षोभलाई शान्त तुल्याउँछ ।
ख. निम्नपूँजीजीवी समाजवाद
सामन्ती कुलीनवर्ग र पूँजीजीवीवर्गद्वारा सत्ताच्युत पारिउको एकमात्र यस्तो वर्ग होइन जसको जीवनका अवस्थाहरु आधुनिक पूँजीजीवी समाजको वातावरणले गर्दा भताभुंग र विनष्ट भएका छने । मध्ययुगका शहरीया व्यापारहिरु र सानातिना किसानहरु नै आधुनिक पूँजीजीवीवर्गका पूर्वज थिए । उद्योग र व्यापारको दृष्टिले अल्पविकसित देशहरुमा यो वर्ग अझै पनि उदीयमान पूँजीजीवीवर्गको साथसाथै जीवन धानिरहेको छ ।
ती देशहरुमा, जहाँ आधुनिक सभ्यताको पूरा विकास भएको छ, एक नयाँ निम्नपूँजीजीवीवर्ग उत्पन्न भएको छ जुन सर्वहारावर्ग र पूँजीजीवीवर्गको बीच झुलिरहेको छ र पूँजीजीवी समाजको एक अनुपूरक अंंगको रुपमा निरन्तर पुनर्निमित भइरहेको छ । तर प्रतिष्पर्धाले गर्दा यस वर्गमा केही सदस्यहरु अटूट रुपले सर्वहारावर्गको पंक्तिमा धकेलिन्छन् । फेरि उनीहरुले के पनि देख्न थालिसकेका छने भने आधुनिक उद्योगको विकासको स्वतन्त्र अंगको रुपमा विकुलै बिलाउनेछन् र व्यापार, उद्योग तथा कृषिको क्षेत्रमा निरीक्षक र बेतनभोगी कर्मचारीहरुद्वारा विस्थापित गरिनेछन् ।
फ्रान्स जस्तो देशमा, जहाँ जनसंख्याको आधाभन्दा बढी ििकसानहरु छन्, यस्ता लेखकहरु देखापर्नु स्वाभाविकै थियो जो पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध सर्वहारावर्गको साथ दिएर पूँजीवादी व्यवस्थाको आफ्नो आलोचनामा सानातिना किसान र निम्नपूँजीजीवीवगृको मापदण्ड प्रयोग गर्दथे र निम्नपूँजीजीवी दृष्किोणले मजदूरहरुको कार्यको समर्थन गर्दथे । निम्नपूँजीजीवी समाजवादको विकास यसरी भयो । सिस्मोन्डी (३२) नै फ्रान्समा मात्र होइन, इंगल्याण्डमा समेत यसप्रकारको साहित्यका नेता थिए । यस समाजवादले आधुनिक उत्पादन सम्बन्धमा रहेका अन्तरविरोधहरुलाई तीक्ष्ण समर्थकताको भण्डाफोर गर्‍यो । त्यसले यान्त्रिक उत्पादन र श्रम विभाजनको दुष्परिणामतर्फ औल्यायो र अकाट्य रुपमा के पनि सिद्ध गरिदियो भने सारा पूँजी र जग्गाजमीन केही व्इक्तिको हातमा केन्द्रित हुनेछ, अति उत्पादनले गर्दा बारम्बार संकट उत्पन्न हुनेछ, निम्नपूँजीजीवीहरु र किसानहरुको सतयनाश हुनेछ, मजदूरवगृको दुर्दशा बढ्नेछ, उत्पादनको क्षेत्रमा अराजकता फैलिनेछ, सम्पत्तिको वितरणमा घोर असमानता देखिनेछ, एक अर्कालाई नष्ट गर्नको लागि राष्ट्रहरुबीच सर्वसंहारकारी औद्योगिक युद्ध छिड्नेछ, पुरानो नैतिक मर्यादा, पुरानो पारिवारिक सम्बन्ध र पुरानो राष्ट्रियता सबै नै छिन्नभिन्न हुनेछन् ।
तर आफ्नो रचनात्मक सारअनुरुप यस किसिमको समाजवादले या त उत्पादन र विनिमयका प्राचीन साधनहरु र तिनको साथसाथै स्वामित्वक पुराना सम्बन्धहरु तथा पुरानो समाजलाई फेरि कायम गर्न चाहन्छ, या त आधुनिक उत्पादन र वितरणका साधनहरुलाई स्वामित्वका उही पुराना सम्बन्धहरुको परिधिभित्र फेरि बलजफ्ती घुसाउन चाअन्छ जुन सम्बन्धहरु प्रतित्रmियावादी हुनुको सार्थै कल्पनावादी पनि छ । उद्योगमा शिल्प संघको संगठन तथा पितृसत्तात्मक कृषिव्यवस्था नै उसको अन्तिम निचोड हो । आफ्नो विकासको सिलसिलामा यो धारापै्रवाह काँतर गुनगुनाहटमा मिल्न पुग्यो (सन्१८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा “आफ्नो विकासको सिलसिलामा यो धारा काँतर गुनगुनाहटमा मिल्न पुग्यो” भन्ने वाक्यको सट्टा “अन्ततोगत्वा, जब अकाट्य ऐतिहासिक तथ्यहरुले आत्मवचनाको सारा मादक प्रभावलाई नष्ट गरिदिए, समाजवादको यो रुप पनि दयनीय गुनगुनाहटमा मिल्न पुग्यो” भन्ने छापिएको थियो । सं.)
ग. जर्मन अथवा “सच्चा” समाजवाद
फ्रान्सको समाजवादी र साम्यवादी साहित्य, जुन शासनारुढ पूँजीजीवीवगृको थिचोमिचो अन्तर्गत उत्पन्न भएको थियो र जुन उसको विरोधमा हुने संघर्षको साहित्यिक अभिव्यक्ति थियो, जर्मनीमा यस्तो समयमा ल्याइएको थियो जुनबेला यस देशमा सामन्ती निरंकुशतावादको विरोधमा पूँजीजीवीवर्गले भर्खरैमात्र आफ्नो संघर्ष शुरु गरेकको थियो । जर्मन दार्शनिकहरु, अधकल्चा दार्शनिकहरु र अलंकारयुक्त वाक्यमा प्रमीहरुले यस सात्यिलाई निकै उत्सुकतापूर्वक अपनाए । यत्तिमात्रै उनीहरुले बिर्सिदिए – फ्रान्सबाट यो साहित्य त जर्मनीमा लगियो तर यसको साथै फ्रान्सका सामाजिक अवस्थाचाहिँ यहाँ सारिउका थिएनन् । जर्मनीका सामाजिक अवस्थाहरुमा फ्रान्सेली साहित्यले आफ्ना सारा तात्कालिक व्यावहारिक महत्व गुमायो र विशुद्ध साहित्यिक रुप गैहण गर्‍यो । उसले मानवीय सारको प्राप्तिबारे अनावश्यक दार्शनिकता छाँट्ने रुप ग्रहण गर्नुपरेको थियो । यसप्रकारले अठारौँ शताब्दीका जर्मन दार्शनिकहरुको निम्ति पहिलो फ्रान्सेली क्रान्तिका मागहरु “व्यावहारिक तर्कबुद्धि”का सामान्य मागहरु शिवाय हरु केही थिएन र क्रान्तिकारी फ्रान्सेली पूँजीजीवीवर्गको इच्छाको अभिव्यक्ति त उनीहरुको दृष्टिमा विशुद्ध इच्छा, अपरिहार्य इच्छा, सच्चा मानवीय यच्छाका नियमहरुको द्योतक थियो । फ्रान्सका नयाँ विचारहरुलाई आफ्नो प्राचीन दार्शनिक विवेकसित सामन्जस्य स्थापित गर्नु अथवा, यसो भनौँ, आफ्नो दार्शनिक दृष्टिकोणको साथै फ्रान्सेली विचारहरुलाई पनि अपनाउनु नै जर्मन साहित्यकारहरुको उकमात्र काम थियो । यो अपनाउने कार्य त्यसैप्रकारले पूरा पनि गरियो जसरी सामान्यतया अनुवादको माध्यमबाट कुनै विदेशी भाषालाई आत्मसात गरिन्छ ।
विदितै छ, भिक्षुगणहरु प्राचीन मूर्तिपूजकहरुका शास्त्रीय ग्रन्थहरु लेखिएका पाण्डुलिपिहरुको पाठमाथि क्याथोलिकक सान्तहरु उट्पट्याङ जीवनचरित्रहरु लेख्ने गर्दथे । जर्मन साहित्यकारहरुले दोषपूर्ण फ्रान्सेली मूल ग्रन्थहरुमा उनीहरुले आफ्नो दार्शनिक बकवास लेखे । उदाहरणस्वरुप, उनीहरुले मुद्रासम्बन्धबारे फ्रान्सेली आलोचनाको मुीनतर ‘मानवीय सारको विच्छेद’ र पूँजीजीवी राज्यको फ्रान्सेली आलेचनाको मुन्ति ‘सामान्य पैवर्गको सत्ताच्युति’ इत्यादि लेखे ।
फ्रान्सेली सिद्धान्तहरुको मुन्तिर आफ्ना दार्शनिक उक्तिहरु घुसाएर उनीहरुले “कर्मदर्शन”, “सच्चा समाजवादको जर्मन विज्ञान”, “समाजवादको दार्शनिक आधार” आदि नाउँ दिए । यसप्रकार फ्रान्सेली समाजवादी र साम्यवादी साहित्यलाई विल्ुकल अर्थहिन तुल्याइयो । अनि जर्मनको हातमा उसले एकवगृको विरुद्ध अर्को वर्गको संघर्षको अभिव्यक्ति गर्न छोड्यो । यसले गर्दा जर्मनलाई के विश्वास हुन गयो भने “फ्रान्सेली एकलकाँटेपन” भन्दा उ माथि उठेको छ र उसले सच्चा आवश्यकताहरुको स्थानमा मानवीय सारका हितहरुको, सामान्यतया मनुष्यमात्रको अर्थात् त्यस मनुष्यको हितहरुको माग गरिरहेको छ जो कुनै वर्गसित सम्बन्धित छैन र जसको वास्तविकतामा होइन, बरु दार्शनिक कल्पनालोकको तुँवालोपूर्ण आकाशमा अस्तित्व रहेको छ।
यस जर्मन समाजवादले विस्तार विस्तार आफ्ना निर्दोष पाण्डित्यलाई छोड्दै गयो जसले आफ्ना निरीह अभ्यासका पाठहरुलाई त्यति गम्भीर तथा महत्वपूर्ण सम्झेको थियो र ठूलो स्वरमा तिनको घोषणासमेत गरेको थियो । सामन्तवर्ग र निरंकुश राजतन्त्रको विरुद्ध जर्मन र खास गरिकन प्रुशियाली पूँजीजीवीवर्गको संघर्ष अर्थात् उदारवादी आन्दोलन झने गम्भीर बन्न गयो । यसप्रकारले “सच्चा” समाजवादलाई राजनैतिक आन्दोलनको सामुन्ने समाजवादी माग राख्ने, अनि उदारतावाद, प्रतिनिधिमूलक सरकारु पूँजीजीवी प्रतिष्पर्धा, पूँजीजीवी प्रेस स्वतन्त्रता, पूँजीजीवी ऐनकानून, पूँजीजीवी स्वतन्त्रता एवं समानता इत्यादिलाई परम्परागत सराप दिने र जनसमुदायलाई यस पूँजीजीवी आन्दोलनबाट उसले केही फाइदा पाउन सक्दैन, बरु नोक्सान नै नोक्सान छ भन्ने बताउने चिरबाञ्छित मौका मिल्यो । जर्मन समाजवादले ठीक बेलामा नै के कुरा बिर्सिदियो भने जसको उ उक क्षीण प्रतिध्वनी मात्र थियो त्यही फ्रान्सेली आलोचनाले आधुनिक पूँजीजीवी समाजको साथै तयसको अनुरुप अस्तित्वका भौतक अवस्थाहरु र त्यसलाई सुहाउँदो राजनैतिक विधान अर्थात् ठीक त्यही चीजको पूर्वकल्पना गरेको थियो जसको प्राप्तीबारे जर्मनीमा हालसालैसम्म कुरा मात्र चलिरहेको थियो ।
जर्मनीका निरंकुश सरकारहरुले आफ्ना पादरीहरु, पाठशालााका अध्यापकहरु भ्रष्ट यन्केरहरु (३३) र नेकरशाहीहरुको साथमा यसलाई अतरनाक पूँजीजीवीवर्गको विरोधमा आफूले चाहेको जस्तो ख्याक पाए । जर्मनीका मजदूरहरुको विद्रोहलाई साम्य पार्न यी सरकारहरुकले खुवाएको कोर्रा र गोलीहरुको तीतो खानापछि यो गुलियो थपुवा थियो । यसप्रकार “सच्चा” समाजवाद जर्मन पूँजीजीवीवर्गको विरोधमा सरकारहरुको हातको एउटा अस्त्र बन्यो र त्यसले प्रत्यक्षत: प्रतिक्रियावादी स्पार्थहरु, जर्मन कूपमण्डूकताका स्वार्थहरुको प्रतिनिधित्व गर्‍यो । मध्यवित्त पूँजीजीवीवर्ग नै जर्मनीमा दिद्यमान अवस्थाको वास्तविक सामाजिक आधार हो । यो वर्ग सोह्रौ शताब्दीको उक अवशेष हो र त्यस बखतदेखि नै बारम्बार विभिन्न रुप धारण गर्दै प्रकट हुँदै आइ।रहेको छ ।
यस वर्गलाई संरषण गर्नु नै जर्मनीको वर्तमान अवस्थालाई संरक्षण गर्नु हो । उकातिर पूँजीको संकेन्द्रले गर्दा र अर्कोतिर क्रान्तिकारी सर्वहारावगृको उदयले गर्दा जर्मनीले पूँजीपतीवगृको औद्योगिक र राजनैतिक प्रभुत्वबाट आफ्नो निश्चित विनाशशलाई भयभित भई पर्खनुपरिरहेको छ । “सच्चा” समाजवादले उउटै मट्याङ्ग्रोले दुइृ चरालाई मार्नेछ भन्ने उसलाई प्रतित भएको थियो । अनि “सच्चा” समाजवाद महामारीको रुपमा फैलियो ।
जर्मन समाजवादीहरुले आफ्ना उक जोर म।न्च्यासे “शास्वत सत्यहरु”लाई कल्पनाको जालले बुनिएको, आलंकारिक भाषारुपी फुलबुट्टा भरिउको रुन्चे भावुकताको आँसुले भिजेको यस रहस्यमय पछ्यौराले ढाकेर बजारमा ल्याउँदा यस्ता ग्राहकहरुका बीच उनीहरुको मालको बिक्री मात्र खुब बढायो । आफ्नो तर्फबाट जर्मन जर्मन समाजवादले यस कूपमण्डूकताको आडम्बरपूर्ण प्रतिनिधि हुने आफ्नो योग्यतालाई झन् बढी मात्रामा बुझ्उो । उसले जर्मन राष्ट्र नै आदर्श राष्ट्र हो र जर्मन कूपमण्डुक नै आदर्श मनुष्य हो भन्ने घोषणा गर्‍यो । यस आदर्श मनुष्यको हरेक नीचतालाई उसले एक यस्तो रहस्मय र उच्च समाजवादी अर्थ दियो जु वास्तविकताबाट बिल्कुलै विपरित थियो । अन्इतमा गएर उसले साम्यवादको “निर्मम विनाशकारी” प्रवृत्तिको खुला रुपले बिरोध गर्‍यो र स्वयं आफ्नो महानतम निष्पक्षताले गर्दा ऊ हरप्कारको वर्गसंघर्षभन्दा उच्चस्तरमा रहेको छ भन्ने घोषणा गर्‍यो । जर्मनीमा आजकल समाजवादी र साम्यवादी साहित्यको नाममा जुन कुराको प्रचार भइरहेको छ त्यसमध्ये केही अपवादलाई छोडेर बाँकी सबै यसै घृणित र क्षयकारी साहित्यभित्र पर्दछ । (सन्१८४८ को क्रान्तिकारी हुरीले यी सबै तुच्छ प्रवृत्तिहरुलाई साफ गरिदियो र समाजवादको आडमा जालझेल गर्ने तिनका समर्थकहरुको मनसायलाई चकनाचुर पारिदियो । यस प्रवउत्तिका प्रमुख र प्रतिष्ठित प्रतिनिधि श्री कार्ल ग्युन (३४) हुन् । – सन् १८९० को जर्मन संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी)
२. रुढीवादी अथवा पूँजीवादी समाजवाद
पूँजीजीवीवर्गको उक हिस्साले पूँजीवादी समाजको अस्तित्व सुदृढ पार्नको लागि सामाजिक कुरीतिहरलाई खत्तम गर्न चाहन्छ । अर्थशास्त्री, परोपकार, मानवतावादी, श्रमजीवी वर्गहरुको सुखसमृद्धिका समथृक, दान दाताव्यका पैबन्धकर्ता, पशुरक्ष समितिहरुका सदस्य, मदिरानिषेध संस्थाहरुका संस्थापक, विभिन्न प्रकारका सानातिना सुधारकहरु सबै यस श्रेणीमा पर्न आउछने । यो जूँजीजीवी समाजले पुरै प्रणालीहरुसम्म पनि विकास गरेको थियो । उदाहरणको रुपमा प्रुडोनको “दरिद्रताकोदर्शन” नै लिन सकिन्छ । पूँजीजीवी समाजवादीहरु आधुनिक समाजको अस्तित्वका अवस्थाहरुको सुरक्षा गर्न चाहन्छने तर यसबाट अनिवार्यत: उतपन्न हुने संघर्ष र खतराहरुबाट टाढाा रहेर मात्र । उनीहरु आधुनिक समाजलाई सुरक्षित राख्न चाहन्छने तर त्यसका क्रान्तिकारी र विघटकह तत्वहरुलाई छोडेर । पूँजीजीवीवर्ग मात्र होस्, सर्वहारवर्ग नहोस् भन्ने उनीहरु चाहन्छने । जुन संसारमा पूँजीजीवीवर्गको प्रभुत्व छ, स्वाभावत: त्यसै संसारलाई उ सर्वश्रेष्ठ मान्दछ । पूँजीजीवी समाजवादले यही सान्त्वनादायी धारणालाई कम वा बेसी मात्रामा पुरै प्रणालीको रुप दिन्छ । आफ्नो यस प्रणालीलाई कार्यान्वित गर्न र यसप्कार नयाँ जेरुसेलममा पस्न सर्वहारावर्गलाई आह्वान गर्दै वास्तवमा ऊ सर्वहारावर्ग वर्तमान समाजभित्र नै रहोस् तर उसले यस समाजसम्बन्धि आफ्ना समस्त घेणापूर्ण धारणाहरु तिलाञ्जली देओस् भन्ने मात्र माग गर्दछ ।
कुनै राजनीतिक सुधारद्वारा होइन बरु जीवनका भौतिक अवस्थाहरु र आथिृक सम्बन्धहरुमा परिवर्तनद्वारा मात्र केही लाभ हुन सक्दछ भन्ने प्रमाणित गर्न खोज्दै यस समाजवादको अर्को कम व्यवस्थित तर बढी व्यावहारिक रुपले हर प्रकारको क्रान्तिकारी आन्दोलनप्रति मजदूरवर्गको नकारात्मक दृष्टिकोण पैदा गर्ने प्रयास गरेको छ । किन्तु यस समाजवादले जीवनका भौतिक अवस्थाहरुमा परिवर्तन भनेको पूँजीवादी उत्पादनसम्बन्धहरको उन्मूलन हो भन्ने अर्थ कदापि लगाउँदैन । उत्पादनसम्बन्धहरको आधारमा कायाृीनवत गरिने प्रशासनात्मक सुधारसँग छ अर्थात् यसले पूँजीजीवीवर्गको निम्ति उसको प्रभुत्वको प्रशासन खर्च कम गर्दछ र उसको शासन व्यवस्थालाई सरल पार्दछ ।
पूँजीजीवी समाजवादले अफ्नो निम्ति अति उपयुक्त अभिव्यक्ति त्यतिखेर प्राप्त गर्दछ जुनबेला त्यो केवल भाषाको मात्र अलंकार बन्न जान्छ । स्वतन्त्र व्यापार– मजदूरवगृको हितको लागि † संरक्षक शुलक – मजदूरर्वको हितको लागि † जेल सुधार – मजदूर वगृको हितको लागि । पूँजीजीवी यदि पूँजीजीवी छ भने मजदूरवर्गको हितको लागि ने छ भन्ने कथनमा मात्र पूँजीजीवीवर्गको समाजवाद सन्निहित रहेको छ ।
३. आलोचनात्मक – काल्पनिक समाजवाद र साम्यवाद
हामी यहाँ त्यो साहित्यको चर्चा गर्दैनौँ जसले आधुनिक युगका सबै महानतम क्रान्तिहरुमा सर्वहारावगृको मागलाई सधै व्यक्त गरेको थिायो । (बाब्योफ (३५) र अन्य लेखकका कृतिहरु( आफ्ना वर्गीय हितहरुको प्राप्तिको लागि सर्वहारावगृका पहिला प्रत्यक्ष पैयासहरु सार्वत्रिक उत्तेजनाको समयमा भउका थिए जुनबेला सामन्तवादी समाजलाई उल्टाइदैनथ्यो । स्वयं सर्वहारावर्गको अपरिपक्व अवस्थाको साथै उसको मुक्तिको लागि भौतिक अवस्थाहरुको अभावलेसमेत गर्दा यी प्रयासहरुको असफलता अनिवार्य थियो, किनभने यस् अवस्थाहरु पूँजीजीवी युगद्वारा मात्र उत्पन्न हुन सक्दथे । सर्वहारावर्गका प्रथम आन्दोलनहरुका साथै जुन क्रान्तिकारी साहित्यको सृजना भयो त्यसको सार अनिर्वार्यत: प्रतिक्रियावादी छ । त्यसले आम वैराग्य र भद्दा किसिमको सामाजिक साम्यताको उपदेश दिन्छ ।
सेन–सिमोन, फरिए, ओवेन (३६) आदिद्वारा प्रतिपादित पद्धतिहरु जसलाई वास्तवमा नै समाजवादी र साम्यवादी पद्धति भन्न सकिन्छ, सर्वहारावर्ग र पूँजीजीवीवर्गका बीच संघर्षको प्ररम्भिक अविकसित समायावधिमा देखापरेका थिए । यसको चर्चा हामीले माथि गरिसकेका छौँ । (हेर्नोस् ‘पूँजीजीवी र सर्वहारा’) निसन्देह, यी पद्धतिका प्रवर्तकहरुले तत्कालीन समाजभित्र वर्गहरुको प्रतिपक्षताको साथसाथै विघटनशील तत्वहरुको् प्रक्रिया पनि देखेका थिए । किन्तु उनीहरुले सर्वहारावगउको पक्षमा कुनै ऐतिहासिक आत्मनिर्भरता र उसको निम्ति स्वाभाविक कुनै स्वतन्त्र राजनैतिक आन्दोलन देखेका थिएनन् ।
वर्गीय अन्तर्विरोधको वकास औद्योगीक विकास सँगसँगै हुन्छ । यसैकारण उनीहरु अझै सर्वहारावगृको मुक्तिको लागि भौतिक अवस्थाहरु पाउन सक्तैनन् । तसर्थ उनीहरु यस्तो सामाजिक विज्ञान, यस्ता सामाजिक नियमहरुको खोजी गर्दछन् जसले यी अवस्स्थाहरुलाई उत्पन्न गर्न सकून् । उनीहरुका विचारअनुसार सामाजिक क्रियाकलापको स्थान आफ्ना व्यक्तिगत आविस्कारसम्बन्धि क्रियाकलापले लिनुपर्दछ, मिुक्तिका ऐ्तिहासिक अवस्थाहरुको ठाउँ अपोलकल्पित अवस्थाहरुले ओगट्नुपर्दछ, उक वर्गमा विस्तार विस्तार विकास गर्दैरहने सर्वहाराहरुको संगठनको ठाउँ आफूले कल्पना गरेको खाका अनुसार समाजको संगठनले ग्रहण गर्नुपर्दछ । उनीहरुको दृष्मिा समस्त संसारको भावी इतिहास उनीहरुकै सामाजिक योजनाहरुको प्रचार र व्यावहारिक क्रियान्वयनमा गएर टुंगिन्छ ।
हुन त उनीहरु अवश्य बुझ्दछन् कि उनीहरुका यी योजनाहरुमा खास गरेर सर्वाधिक पीडित वर्ग हुनाले मजदूरवर्गका हितहरुको रक्षा गरिएको छ । उनीहरुको लागि सर्वहारावर्गको अस्तित्व नैसर्वाधिक पीडित वषर््को रुपमा मात्र छ । किन्तु वर्गसंघर्षको अविकसित रुप र जीवनमा उनीहरुको आफ्नै स्थितिले गर्दा उनीहरु आफूलाई यी वर्गीय अन्तर्विरोधहरुबाट धेरै माथि रहेको ठान्दछन् । उनीहरु समाजका सबै सदस्इहरुको, अझ सबभन्दा राम्रो स्थितिमा रहेका सदस्यहरुसमेत, अवस्था सुधार्न चाहन्छन् । त्यसैले उनीहरु वर्गभेद नगरीकन सम्पूर्ण समाजसँग, खासगरेर त अझ शासकवर्गसँग बारम्बार अपील गर्दछने । उनीहरको विचारअनुसार यथासम्भव सर्वश्रेष्ठ समाजको यो नै यथासम्भव सर्वश्रेष्ठ योजना हो भन्ने स्वीकार गर्न उनीहरुको प्रणालीलाई बुझ्नुमात्र पनि पर्याप्त छ ।
यसै उसले उनीहरु जुनसुकै राजनैतिक र मुख्यत: जुनसुकै क्रान्तिकारी क्रियाकलापलाई अस्वीकार गर्दछने । उनीहरु शान्तिमय तरिकाले आफ्नो उद्देश्य प्राप्ती गर्न चाहन्छने । अनि सानातिना तथा अवश्यमेव असफल प्रयोगहरुको माध्यमद्वारा दृष्टान्तको जोडले उनीहरु आफ्नो नवीन सामाजिक दिव्यसन्देशको निम्ति बाटो प्रशस्त पार्ने कोशिस गर्दछने । भावी समाजको यो काल्पनिक चित्र यस्तो समयमा प्रकट हुन्छ जुनबेला सर्वहारावर्ग अझै अति अविकसित अवस्थामा रहेको हुन्छ र त्यसैले गर्दा उनसलाई स्वयं आफ्नो स्थिति काल्पनिक लाग्दछ । त्यो चित्र समाजको आम परिवर्तनपैति सर्वहारावर्गको प्रथम प्रस्फुरित मनोद्वेगको उपज हो । किन्तु यी समाजवादी रचनाहरु आलोचनाका तत्वहरु पनि समावेश छन् । यी रचनाहरुले वर्तमान् समाजका सबै आधारहरुमाथि प्रहार गर्दछने । यसैले गर्दा मजदूरहरुको प्रबोधनको लागि उनीहरुले अत्यन्त मूल्यवान सामग्रीहरु दिएका छन् । भावी समाजको बारेमा उनीहरुका सकारात्मक विष्कर्षहरु, उदाहरणस्वरुप, शहर र गाउँका बीचको प्रतिपक्षताको अन्त्य (ई.सं. १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा यस ठाउँमा उनीहरुद्वारा प्रस्तावित व्यावहारिक कदमहरु, उदाहरण स्वरुप, शहर र गाउँकाबीचको अन्तरको उन्मूलन” भन्ने छापिएको थियो । सं.), परिवार, व्यक्तिगत शोषण, ज्यालादारी श्रमको उन्मूलन, सामाजिक सामन्जस्यको घोषणा, मात्र उत्पादनको सञ्चालनमा राज्यको रुपमान्तरण – यी सबै स्थितिहरुले यस्तो वर्गीय प्रतिक्षताको निराकरणको मात्रै अभिव्यक्ति गर्दछन् जुन त्यसबेला भर्खरै विकसित हुन थालेको थियो । र प्रारम्भिक, अस्पष्ट तथा अपरिभाषत रुपमा मात्र उनीहरुलाई थाहा भएको थियो । यसैकारण यी स्थितिहरु अझ एकदमै काल्पनिक चरित्रका छन् ।
ऐतिहासिक विकाससँग आलोचनात्मक काल्पनिक समाजवाद र साम्यवादको महत्व वैपरित्य सम्बन्धमा रहेको हुन्छ । जति जति यो वर्गसंघर्ष चर्कदै जान्छ र बढी निश्चित रुप ग्रहण गर्दै जान्छ त्यसैको अनुपातमा यस संघर्षदेखि माथि रहने काल्पनिक प्रयास र त्यसलाई वशमा राख्ने काल्पनिक तरिकाको सारा व्यावहारिक महत्व र सारा सैद्धान्तिक औचित्य पनि खत्तम हुँदै जान्छ । त्यसैले पद्धतिका संस्थापममकहरु धेरै कुरामा क्रान्तिकारी थिए भने उनका शिष्यहरुले सदैव नै प्रतिक्रियावादी संकीर्ण गुटहरु बनाएका छन् । सर्वहारावर्गको क्रमिक ऐतिहासिक विकासलाई ध्यानै नदिई नीहरु आफ्ना गुरुहरुका पुराना धारणाहरुमा जोसँग टाँसिएका छने । यसैकारण उनीहरु वर्गसंघर्षलाई निरन्तर चेतनाशून्य पार्न र परस्परबिरोधी वर्गहरुमा मेलमिलाप ल्याउन प्रयत्नशील छन् छन् । उनीहरु अझै पनि आफ्ना सामाजिक स्वप्नलोकहरुलाई प्रयोगात्मक रुपमा चरितार्थ गर्ने, केही कल्पना नगरीहरुको स्थापना गर्ने, गृह उपनिवशहरु ९ज्यmभ ऋययिलष्भक० खडा गर्ने, नयाँ जेरुसेलमको जेबी संस्करण अर्थात् सानो इकाइरिया (पुरिएको योजनामा आधारित समाजवादी गृहउपनिवेश फलान्स्टेर र पछि अमेरिकाको आफ्नो कल्पनादेशलाई “इकारिया” भन्ने नाम दिएका थिए र पछि अमेरिकाको आफ्नो साम्यवादी वस्तीलाई पनि उनले यही नाम दिए । (ई.सं.१८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) ओवेन आफ्नो आदर्श साम्यवादी संस्थालाई ९ज्यmभ ऋययिलष्भक० गृहउपनिवेश, भन्दथे । फालान्स्टेर ती सार्वजनिक भवनहरुको नाम थियो जसको योजना फुरिएले बनाएका थिए । साम्यवादी संस्थाहरुको रुपमा काबेल चित्रण गरेको कल्पनादेशलाई इकारिया भनिन्थ्यो । (ई.सं. १८९० को जर्मन संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) कायम गर्ने मीठो सपना देख्छन् र यी सब हावाका महलहरु निर्माण गर्नको लागि उनीहरुलाई पूँजीपतिहरुको हार्दिक सद्भावना र थैलीको आश्रय लिन कल लागेको छ । विस्तार विस्तार उनीहरु पनि माथि वर्णन गरिउको प्रतिक्रियावादी अथवा रुढीवादी समाजवादीहरुको जमातमा पुग्दछन् । अन्तर केबल यत्तिकै मात्र रहन्छ कि उनीहरुको पाण्डित्य ज्यादा व्यवस्थित हुन्छ र उनीहरु आफ्नो सामाजिक विज्ञानको चमत्कारपूर्ण शक्तिमा अटल विश्वास राख्दछन् । यसैकारणले उनीहरु मजदूरहरुको जुनसुकै राजनैतिक आन्दोलनको उग्र विरोध गर्दछन् । उनीहरुको विचारमा यस्तो आन्दोलन नयाँ दिव्यसन्देशप्रति अन्ध अनास्थाको परिणाम मात्र हो । इंगल्याण्डमा ओवेनवादीहरु चर्टिष्टहरुको (३७) र फ्रान्समा फुरिएवादीहरु रिफर्मिष्टहरुको (३८) बिरोध गर्दछन् ।

विभिन्न विरोधी पार्टीहरुसित कम्युनष्टहरुको सम्बन्ध

दोस्रो अध्यायमा जे जति कुरा भनिएको छ त्यसपछि अन्य मजदूर पाटीहरुसित अर्थात इंगल्याण्डमा चार्टिस्टहरुसँग र उत्तरी अमेरिकामा कृषिसुधारका समर्थकहरुसँग कम्युनिष्टहरुको सम्बन्ध स्पष्ट हुन गउको छ । कम्युनिष्टहरु मजदूरहरुका तात्कालिक लक्ष्य र हितको लागि संघर्ष गर्दछन्, तर यसको साथै वर्तमान आन्दोलनमा उनीहरु यस आन्दोलनमना उनीहरु यस आन्दोलनको भविष्यको पनि पैतिनिधित्व गर्दछन् । फ्रान्समा रुढीवादी र उग्रवादी पूँजीजीवीहरुको विरुद्ध संघर्षमा कम्युनिष्टहरु समाजवादी प्रजातान्त्रिक पार्टी (त्यसबेला संसदमा लेद्रु–रोलेन (३९), साहित्यमा लुई ब्लान र दैनिक अखबारहरुमा ९च्भायचmभ० ले यस पर्टीको प्रतिनिधित्व गरेका थिए । उनीहरुले अजमाको नाउँ समाजवादी प्रजातान्त्रिक भन्नले उनीहरु प्रजातान्त्रिक अथवा गणतन्त्रवादी पार्टीकाके त्यस हिस्सालाई सम्झन्थे जुन कम वा बेसी समाजवादको संगमा रंगिएको थियो । (ई.सं. १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी)
फ्रान्समा त्यसबेला जुन पार्टी आफूलाई समाजवादी प्रजातान्त्रिक भन्दथ्यो त्यसको प्रतिनिधित्व राजनैतिक जीवनमा लेद्रुरोलेन र साहित्यमा लुई ब्लानले गरेका थिए । यसपैकार त्यो आजको जर्मन सामाजिक प्रजातन्त्रबाट आकाश र जमीन जत्तिकै भिन्न छ । (ई.सं.१८९० को जर्मन संस्करणमा एंगेल्सको टिप्पणी) लाई साथ दिन्छन् तर क्रान्तिकारी परम्पराको रुपमा चलिआएको कथन र भ्रमहरुको आलोचना गर्ने आफ्नो अधिकारलाई चाहिँ उनीहरुले सुरक्षित नै राखेका छन् । स्वटजरल्याण्डमा उनीहरु उग्रवादीहरुको समर्थन गर्दछन्, तर के कुरा बिर्सदैनन् भने यो पार्टी परस्परविरोधी तत्वहरुको मेलले बनेको छ जसको एक हिस्सा फ्रान्सेली शैलीको प्रजातान्त्रिक समाजवादीहरुको छ भने अर्को हिस्साचाहिँ उग्रवादी पूँजीजीवीहरुको छ । 
पोल्याण्डमा कम्युनिष्टहरु त्यस पार्टीको समर्थन गर्दछन् जो कृषिक्रान्तिलाई राष्ट्रिय मुक्तिको पहिलो शर्त मान्दछने । यो त्यही पार्टी हो जसले ई.सं. १८४६ मा क्राकभ विद्रोह (४)० मच्चाउको थियो । जर्मनीमा पूँजीजीवीवर्गको क्रियाकलाप क्रान्तिकारी भएको हुँदा कम्युनिष्ट पार्टीले उससँग मिलेर निरंकुश राजतन्त्र, सामन्तवादी भूस्वामित्व र प्रतिक्रियावादी निम्न पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध संघर्ष गर्दछ । 
किन्तु जर्मन मजदूरहरुले पूँजीजीवीर्गको आधिपत्यको साथसाथै अनिवार्य रुपले लागू गरिने सामाजिक तथा राजनैतिक अवस्थाहरुलाई उसैको विरुद्ध अस्त्रको रुपमा प्रयोग गर्न सकून र जर्मनीमा प्रतिक्रियावादी वर्गहरुलाई उखेल्नेबित्तिकै स्वयं पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध तुरुन्त संघर्ष शुरु गर्न सकियोस् भन्ने उद्देश्यले यस पार्टीले मजदूरहरुलाई पूँजीवीवर्ग र सवृहारावर्गका बीचको शत्रुतापूर्ण प्रतिपक्षताबारे यथासम्भव स्पष्ट रुपमा सचेत गराउन एकछिन पनि बिर्सेको हुँदैन । कम्युनिष्टहरु खास गरेर जर्मनीतर्फ विशेष ध्यान दिन्छन्, किनभने यो देश पूँजीजीवी क्रान्तिको संघारमा छ, किनभने उसले यो क्रान्ति युरोपेली सभ्यताको अति उन्नत अवस्थाहरुमा सम्पन्न गर्नेछ, किनभने इंगल्याण्डको सत्रौं शताब्दी र प्रान्सको अठारौँ शताब्दीको दाँजोमा यो क्रान्ति गर्ने जर्मन सर्वहारावर्ग अधिक विकसित अवस्थामा हुनेछ । तसर्थ जर्मनीको यो पूँजीजीवी क्रान्ति र त्यसपछि तुरुन्त हुने सर्वहारा क्रान्तिको भूमिका मात्र हुन जानेछ । संक्षेपमा भन्ने हो भने कम्युनिष्टहरु वर्तमान् सामाजिक र राजनैतिक व्यवस्थाको विरोधमा सर्वत्र नै जुनसुकै क्रान्तिकारी आन्दोलनलाई पनि समर्थन गर्दछने । 
कम अथवा बेसी जुन रुपमा विकसित भए पनि यी सबै आन्दोलनहरुमा उनीहरु सबभन्दा पहिले स्वामित्वको पैश्नलाई राख्दछने र त्यसलाई सर्वोपरी स्थान दिन्छने, किनभने स्वामित्वको प्रश्न नै प्रत्येक आन्दोलनको मुख्य प्रश्न अन्त्यमा, कम्युनिष्टहरु सर्वत्र नै सबै देशका प्रजातान्त्रिक पार्टीहरुका बीच एकता र सम्झौताको निमित्त पैयत्नशिल रहन्छने । कम्युनिष्टहरु आफ्ना दृष्टिकोण र उद्देश्यलाई लुकाउनु घृषास्पद कार्य ठान्दछन् । उनीहरु खुल्लमखुल्ला के घोषणा गर्दछने भने सम्पूर्ण वर्तमान सामाजिक व्यवस्थालाई बलपूर्वक भताभुंग गरेर मात्र उनीहरुको उद्देश्य पूर्ति हुन सक्दछ । साम्यवादी क्रान्तिको डरले शासक वर्गहरु थर्कमान होउन् । सर्वहारावर्गले यसमा आफ्ना हथकडी शिवाय अरु केही गुमाउनुपर्दैन, बरु समस्त संसार नै उनीहरुले प्राप्त गर्न सक्दछन् । विश्वका मजदूर हो, एक होऊ † 


फ्रेडरिक एंगेल्स
साम्यवादका सिद्धान्तहरु 

– साम्यवाद भनेको के हो ?
 सर्वहारावर्गको मुक्तिका अवस्थाहरुबारेको सिद्धान्तलाई साम्यवाद भन्दछन् ।
– सर्वहारावर्ग भनेको के हो ?
 सर्वहारावर्ग भनेको यस्तो सामाजिक वर्ग हो जो कुनै पैकारको पूँजीबाट प्राप्त हुने नाफाको आधारमा बाँचेको हुँदैन । आफ्नो श्रम बेचेर मात्र उसले जीवनयापनका साधनहरु प्राप्त गर्दछ । यस वर्गको हर्ष र विस्मात, जीवन र मृत्यु सारा अस्तित्व नै श्रमको मागमा निर्भर रहन्छ अर्थात् हितकर तथा अहितकर अवस्थाको हेरफेरमा र अनियन्त्रित प्रतिष्पर्धाको उथलपुथलमा भर पर्दछ । संक्षेपमा भन्ने हो भने सर्वहारा वर्ग अथवा मजदूरहरुको वर्ग भनेको उन्नाइसौँ शताब्दीको श्रमजीवीवर्ग हो । 
– के त्यसो भए सर्वहारावर्ग सदैव अस्तित्वमा थिएन त ?
 सदैव थिएन । गरिब र श्रमिकवर्गहरु सधै अस्तित्वमा रहिआउका थिए र प्रायश: श्रमिक वर्गहरु नै गरिब पनि हुने गर्दथे । परन्तु भर्खरै बताइएको जस्तो् अवस्थामा बाँचेका यस्ता गरिबहरु र यस्ता मजदूरहरु अर्थात् सर्वहाराहरु सधै अस्तित्वमा थिएनन् । यसरी सदैव नै पैतिस्पर्धा पनि पूर्णतया स्वतन्त्र र असीमित थिएन । 
– सर्वहारावर्गको प्रादुर्भाव कसरी भयो ?
 सर्वहारावर्गको प्रादुर्भाव औद्योगिक क्रान्तिको परिणामस्वरुप भयो । यस्तो क्रान्ति गत ताब्दीको उत्तरार्धमा इंगल्याण्डमा सम्पन्न भएको थियो र त्यसपछि संसारका सबै सभ्य मुलुकहरुमा पनि यो क्रान्ति दोहोरियो । किसिम किसिमका वाष्पयन्त्र, विभिन्न धागो कात्ने कल, लुगा बुन्ने यान्त्रिक तान र अन्य कैयौँ यन्त्र उपकरणहरुको आविष्कारले गर्दा यो औद्योगिक क्रान्ति सम्पन्न हुन गएको थियो । यी मेसिनहरु ज्यादै नै महंगा हुन्थे, तसर्थ ठूलठूला पूँजीपतिहरुले मात्र तिनलाई किन्न सक्दथे । मेसिनहरुले त्यस समयसम्म अस्तित्वमा रहेका सम्पूर्ण उत्पादनपद्धतिहरुमा हेरफेर ल्याइदिए र पहिलेका मजदूरहरुलाई विस्थापित गरिदिए । कारण के त भने मेसिनहरुले चाहीँ भद्दा चखाृ र लुगा बुन्ने तानहरुको सहायताद्वारा मजदूरहरुले बनाउन सक्ने भन्दा राम्रोसँग र सस्तोमा समेत वस्तुहरुको निर्माण गरिदिन्थे । यस किसिमबाट य मेसिनहरुले पूरा उद्योग व्यवसायलाई नै ठूल्ठूला पूँजीपतिहरुको ातमा सुम्पिदिए र मजदूरहरुको स्वामित्वमा रहेका त्यो नगन्य सम्पत्ति (औजारहरु, लुगा बुनने तानहरु इत्यादि) एकदम मूल्यहीन तुल्याइदिए । यसरी पूँजीपतिहरुले छिटै नै सारा कुरा आफ्नो हातमा लिए, तर मजदूरुसँग भने केही पनि बाँकी रहेन । यसै प्रकारले कपडा बुन्ने काममासमेत कारखानाको प्रणाली लागू गरिएको थियो । मेसिनहरुलाई र कारखानाको पद्धतिलाई उपयोगमा ल्याइने बित्तिकै उद्योगका अन्य सबै क्षेत्रहरुमा, खास गरिकन कपडामा बुट्टाछाप्ने, किताब छाप्ने, माटाका भाँडाकुडा बनाउने र धातुका मालसामान तयार पार्ने काममा कारखानाको पद्धति ज्यादै नै छिटो फैलियो । विभिन्न मजदूरहरुको माझमा बढी भन्दा बढी मात्रामा श्रम पनि फरक फरक हुँदै गयो । यस प्रकार अघि अघि सबै काम आफू एक्लैले पूरा गर्ने मजदूरले अब त्यसको उक हिस्सा मात्र गरे पुग्ने हुन गयो । श्रमको यस्तो विभाजनले गर्दा वस्तुको उत्पादन छिटो हुने भयो र त्यसैले सस्तो समेत पर्न गयो । यसले हरेक मजदूरको क्रियाकलापलाई कुनै एउटा ज्यादै सरल र निरन्तर दोहोरिइरहने यान्त्रिक काम तुल्याइदियो जुन काम त्यत्तिकै सफलतापूर्वक र अझ बढी राम्रो तबरसँग मेसिनले गर्न सक्दथ्यो । धागो कात्ने र कपडा बुन्ने उद्योग जस्तै यी सबै औद्योगिक शाखाहरु पनि यसरी नै एकपछि अर्को गर्दै वाफ, मेसिन र कारखाना पद्धतिको नियन्त्रणमा पर्दै गए । परन्ुत यसैको परिणामस्वरुप ती सबै नै पूर्णतया ठूल्ठूला पूँजीपतिहरुको हातमा परे, अनि मजदूरहरु चाहिँ यहाँ पनि बचेखुचेको आफ्नो आत्मनिर्भरताबाट बञ्चित भए । विस्तार विस्तार कारखाना पद्धतिले यस शब्दको ठेट अर्थमा आफ्नो प्रभुत्व कारखानामा मात्र फैलाउँदै लगेको नभई बढी भन्दा बढी मात्रामा शिल्पकलामा समेत जमाउँदै लग्यो, किनभने यस क्षेत्रमा पनि ठूल्ठूला पूँजीपतिहरुले सानातिना शिल्पकारहरुलाई बढी मात्रामा पेल्दै लगे र यस्ता ठूल्ठूला शिल्पशालाहरु अडा गरियो जहाँ धेरै प्रकारका खर्चहरुमा किफायत गर्न सकिन्थ्यो । यसको परिणामस्वरुप हामी अहिले कुन स्थितिसम्म आइपुगेका छौँ भने सभ्य मुलुकहरुमा श्रमको झण्डै सबै शाखाहरुमा कारखानाको उत्पादनपद्धति लागू भइसकेको छ र प्राय: यी सबै शाखाहरुमा शिल्प र कारानाको टाउँमा वृहत् उद्योगले लिइसकेको छ । यसको परिणामस्वरुप पहिलेको मध्यमवर्ग र खासगरी सानातिना शिल्पकारहरु अझ बढी तबाह भइरहेका छन्, कामदारको पहिलेको स्थिति बिल्कुलै बदलिएको छ र दुई नयाँ वर्गहरु देखापर्दैछन् जसले बिस्तार विस्तार अरु सबैलाई निलिरहेका छने । ती हुन् :–
१. ठूल्ठूला पूँजीपतिहरुको वर्ग । यो वर्ग अहिले पनि सबै सभ्य मुलुकहरुमा जीवनयापनका सबै साधनहरु र तिनको उत्पादनको लागि नभइ नहुने कोरा पदार्थ तथा औजारहर (मेसिन, कलकारखाना इत्यादि) समेतको झण्डै एकमात्र मालिक रहेको छ । यो बुर्जुवाहरुको वर्ग हो अर्थात् पूँजीजीवीवर्ग । 
२. केही पनि नहुनेहरको वर्ग । यो वर्ग यसैले गर्दा नै पूँजीजीवीलाई आफ्नो श्रम बेच्न विवश छ । यसको सट्टामा उसले जीवन धान्नको निमित्त अत्यवश्यक साधन पौप्त गर्दछ । यो वर्ग मजदूरहरुको वर्ग अर्थात् सर्वहारावर्ग भनिन्छ । 
– के कस्ता अवस्थाहरुमा पूँजीजीवीलाई सर्वहाराहरुले श्रम बिक्री गर्दछन् ?
 श्रम पनि यस्तै वूतु हो जस्तो अर्को कुनै वस्तु हुन्छ । श्रमको मूल्य पनि तिनै नियमहरुद्वारा निधाएतिर हुन्छ जसरी जुनसुकै अर्को वस्तुको मूल्य तोकिन्छ । बृहत् उद्योगको आधिपत्य अथवा स्वतन्त्र प्रतिष्पर्धाअन्तर्गत जे भने पनि एउटै कुरा हो भन्ने हामी अगाडि देख्नेछौँ – सदैव नै वस्तुको सालाखाला मूल्य पनि उत्पादनको लागत बराबर नै हुन्छ । अनि श्रमको उत्पादनको लागत चाहिँ जीवनयापनको निमित्त नभइ नहुने साधनहरुको खास त्यो मात्रा हो जुन मजदूरहरुको लागि उसको कार्यक्षमता जोगाएर राख्न र मजदूरवर्गको अस्तित्व कायम राख्न आवश्यक हुन्छ । यस उद्देश्यको निम्ति जति चाहिन्छ त्यसभन्दा बढी मजदूरले आफ्नो श्रमको निम्ति पाउँदैन । त्यसैले गर्दा श्रमको मूल्य अथवा ज्याला ज्यादै नै थोरै हुन्छ । र, त्यस न्यूनतम साधनको बराबर हुन जानेछ जुन जीवन धान्नको निम्ति अत्यावश्यक हुन्छ । तर, कारोबारमा कहिले फाइदा हुन्छ त कहिले नोक्सान पर्दछ । तसर्थ मजदूरले पनि कहिले धेरै त कहिले थोरै ज्याला पाउँछ । ठीक त्यसरी नै कारखाना मालिकले पनि आफ्नो वूतुको निमित्त कहिले बढी त कहिले कम रकम पाउँछ । यदि नाफा र नोक्सानको सरदर हिसाब गर्ने हो भने जसरी कारखाना मालिकले आफ्नो वस्तुको निम्ति उत्पादनको लागत भन्दा कम वा वेशी पाउँदैन, ठीक त्यसरी नै मजदूरले पनि सालाखालामा त्यस न्युनतम स्तर भन्दा कम वा बेशी पाउँदैन । जति बढी मात्रामा वृहत् द्योगले श्रमका सबै शाखाहरुमा नियन्त्रण जमाउँदै लग्नेछ, त्यत्ति नै कडाइका साथ परिश्रमको यो आर्थिक नियम पनि लागू हुँदै जानेछ । 
– औद्योगिक क्रान्ति भन्दा पहिले के कस्ता श्रमिकवर्गहरु अस्तित्वमा थि ?
 सामाजिक विकासका विभिन्न स्तरहरको अनुरप श्रमिक वर्गहरु विभिन्न अवस्थाहरुमा बाँचेका थिए र हुनुखानेले र सत्तारुढ वर्गहरुको सम्बन्धमा भिन्दाभिन्दै स्थिति अपनाउँथे । प्राचीनकालमा श्रमिकहरु आफ्ना मालिकहरुका दास थिए । ठीक त्यसरी र्नै जसरी उनीहरु अहिले पनि कैयौँ अविकसित मुलुकहरुमा र अझ संयुक्त रााज्य अमेरिकाको दक्षिणा भागमासमेत दास नै रहेका छन् । मध्ययुगमा उनीहरु कुलीन भूमिपतिहरुका भूदास थिए, जस्तो आजसम्म हंगेरी, पोल्याण्ड र रुसमा छँदैछन् । यसको अतिरिक्त मध्ययुगका शहरहरुमा औद्योगिक क्रान्ति हुनु अघिसम्म नै निम्नपूँजीजीवी शिल्पकारहरुकहाँ काम गर्ने सिकारु शिल्पकारहरु अस्तित्वमा रहेका थिए । अनि कारखानाको विकासको साथसाथै विस्तार विस्तार कारखानाका मजदूरहरु देखापर्दै गए जसलाई ठूल्ठूला पूँजीपतिहरुले काममा लगाउने गरेका थिए । 
– दास र सर्वहारावर्गको बीचमा के अन्तर छ ?
 दासलाई सदाको निमित्त बिक्री गरिएको हुन्छ । सवहाराले चाहिँ आफूलाई हरेक दिन र हरेक घण्टा स्वयं बिक्री गरिरहनुपर्दछ । प्रत्येक निश्चित दास र निश्चित स्वामीको सम्पत्ति हो र आफ्नो सम्पत्ति प्रति स्वामीको दिचस्पीले गर्दा दासको जीविका चलि।हन्छ, चाहे त्यो जतिसुकै दयनीय नै किन नहोस् । निश्चित सर्वहाराचाहिँ, साँच्चै भन्ने हो भने, पूँजीजीवीहरुको पुरै वर्गको सम्पत्ति हुन्छ । उसको श्रमचाहिँ त्यसैबेला मात्र किनिन्छ जब कसैलाई त्यसको आवश्यकता पर्न जान्छ । तसर्थ उसको जीवीका अनिश्चित हुन जान्छ । केवल सर्वहाराहरुको पूरै वर्गको मात्र अस्तित्व कायम राखिउको हुन्छ । दास प्रतिस्पर्धाभन्दा बाहिर रहन्छ, परन्तुु सर्वहाराले चाहिँ प्रतिस्पर्धाका अवस्थाहरुमा रहनुपर्दछ र त्यसमा भइरहने सबै प्रकारका हलचलको असर पनि उसले स्वयं अनुभव गर्दछ । दासचाहीँ जीजबीज जस्तै ठानिन्छ र उसलाई नागरिक समाजको सदस्इको रुपमा विचार गरिँदैन । सर्वहाराको तुलनामा दासको जीविका बढी सुगम हुन्छ तर सर्वहाराचाहिँ यस्तो समाजको उपज हो जुन विकासको बढी उच्च खुड्किलोमा रहेको हुन्छ स्वयं सर्वहारा पनि दासको भन्दा यसले व्इक्तिगत स्वामित्वका सबै सम्बन्धहरुमध्ये एउटा मात्र दासत्वको सम्बन्धलाई निर्मूल पार्दछ र यसको परिणामस्वरुप त्यतिखेर मात्र ऊ सर्वहारा बन्न पुग्दछ । सर्वहाराले चाहिँ आफूलाई त्यसबेला मात्रै मुक्त गर्न सक्दछ जब उसले पूरै व्यक्तिगत स्वामित्वलाई नै निमूल पारिदिन्छ ।
– भूदास र सर्वहारको बीचमा के अन्तर छ ?
 उत्पादनका साधन र सानो टुक्रा जग्गा भूदासको स्वामित् र उपयोगमा रहन्छ । यसको निम्ति उसले आफ्नो आयस्ताको एक भाग दिन्छ अथवा केही काम पूरा गर्दछ । सर्वहाराले चाहिँ अर्काको मातहतमा रहेका उत्पादनका साधनहरुद्वारा काम गर्दछ र अर्कैको निमित्त काम गरेर यसको सट्टामा आम्दानीको एक हिस्सा पाउँछ । भूदासले दिन्छ तर सर्वहारालाई चाहिँ दिइन्छ । भूदासको जीविका सुनिश्चित छ, तर सर्वहाराचाहिँ प्रतिष्पर्धाका अवस्थाहरमा निर्भर रहन्छ । भूदासले आफूलाई मुक्त गर्नको निम्ति या त शहरमा भागेर जानुपर्दछ र त्यहाँ शिल्पकार बन्नुपर्दछ, या त स्वतन्त्र मोही बनेर आफ्नो भूमिपतिलाई काम अथवा वस्तुको बदला पैसा बुझाउनुपर्दछ, या त उसले आm्नो जग्गावालालाई निकालेर स्वयं नै जग्गाधनी बन्नुपर्दछ । छोटकरीमा भन्ने हो भने उससले आफूलाई त्यसबेला मात्र मुक्त तुल्याउनसक्दछ जुनबेला ऊ कुनै न कुनै रुपमा सम्पत्ति हुने वर्गको पंक्तिमा समावेश हुन जान्छ र प्रतिस्पर्धाको क्षेत्रमा प्रवेश गर्दछ । सर्वहाराले चाहिँ आफूलाई त्यतिखेर मात्र मुक्त गर्दछ जब उसले प्रतिस्पर्धा, व्यक्तिगत स्वामित्व र सारा वर्गीय अन्तरहरुलार्य नै नामेट पारिदिन्छ । 
– शिल्पकार र सर्वहाराबीभमा के अन्तर छ ?
 (एंगेल्सको पाण्डुलिपिमा यस प्रश्नको उत्तर लेख्नको निम्ति अगाडि खालि ठाउँ छाडिएको छ । सं.)
– कारखानाको मजदूर र सर्वहाराको बीचमा के अन्तर छ ?
 सोह्रौ–अठारौं शताब्दीको कारखानाको मजदूरसित प्राय: जताततै नै उत्पादनका साधनहरु पनि हुन्थे – आफ्नो लागि कपडा बुन्ने तान, आफ्नो परिवारको लागि धागो कात्ने चर्खा अनि कामबाट फुर्सद पाइएको समयमा खनजोत गर्नको लागि जमीनको सानो टुक्रा । सर्वहारासित चाहिँ यस्तो कुनै कुरा हुँदैन । कारखानाको मजदूर प्रायश: सधै नै गाउँमा बस्दछ र आफ्नो भूमिपति अथवा कामदारदातासँग कम वा बेसी पैतृक सम्बन्धमा रहेको हुन्छ । सर्वहाराचाहिँ खासगरेर ठूल्ठूला शहरहरुमा बस्दछ र कामदातासँग पैसाको सम्बन्धले मात्र उसको नाता रहन गएको हुन्छ । बृहत् उद्योगले कारखानाको मजदूरलाई पैतृक सम्बन्धहरुबाट छुटकारा दिन्छ । उसले आफूसित बाँकी रहन गएको अन्तिम जायजेथा पनि गुमाउँछ र त्यसपछि मात्र ऊ यसैको प्रभावले गर्दा सर्वहारा बन्न पुग्दछ । 
– औद्योगिक क्रान्ति र पूँजीजीवीहरु तथा सर्वहाराहरुमा समाजको विभाजनद्वारा के कस्ता तात्कालिक परिणामहरु निस्केका थिए ?
 प्रथमत:, यान्त्रिक श्रमले औद्योगिक वस्तुहरुको मूल्य झन् झन् घटाउँदै लगेको हुनाले संसारका सबै मुलुकहरुमा शारििरक श्रममा आधारित पहिलेको कारखाना पद्धति अथवा उद्योग पूर्णतया नष्ट हुन गयो । सबै अर्धबर्बर मुलुकहरु, जो त्यतिन्जेलसम्म ऐतहासिक विकासबाट केहही न केही अलग्गिएर रहेका थिर, र जहाँको उद्योग पनि त्यतिन्जेलसम्म कारखाना पद्धतिमा आधारित रहेका थिए । यसप्रकारले बलपूर्वक आफ्नो संकीर्ण घेराबाट बाहिर निकालिएका थिए । तीनीहरुले अंग्रेजहरुका ज्यादै नै सस्ता वस्तुहरु किन्न थालेका थिए र आफ्ना कारखाना मजदूरहरुलाई मृत्युको घाटमा पुर्‍याएका थिए । यसप्रकारले, उदाहरणार्थ, भारतजस्तो हजारौँ वर्षसम्म प्रगति भनेको के हो थाहा नपाउने मुलुकहरुलाई क्रान्तिले पूरै प्रभावित पार्‍यो र चिनसमेत अहिले क्रान्तिको स्वागत गर्न लम्किदैछ । कतिसम्म हुन थालिसकेको छ भने आज इंगल्याण्डमा आविस्कार गरिने नयाँ मेसिनले एक वर्षभित्र चीनमा दशलाख मजदूरको रोटी नै खोसिदिन्छ । यसरी बृहत् उद्योगले पृथ्वीका सबै जनताहरुलाई एक सूत्रमा बाँधेको छ, सबै सानातिना स्थानीय बजारहरुलाई विश्वा बजारसित जोडेको छ, जताततै सभ्यता एवं प्रगतिको निमित्त आधार तयार पारेको छ र सभ्य मुलुकहरुमा जे जति कुरा हुन्छ ती सबैले अन्य सारा अविकसित मुलुकहरुमा प्रभाव पार्नुपर्दछ भन्ने स्थिति उत्पन्न गरेको छ । तसर्थ यदि अब इंग्ल्याण्डमा अथवा फ्रान्समा मजदूरहरुले आफूलाईमुक्त तुल्याउँछने भने अन्य सबै मुलुकहरुमा पनि यसले क्रान्ति उत्पन्न गर्नुपर्दछ जुन क्रान्तिले चाँडो अथवा ढिलो त्यहाँ पनि यसरी नै मजदूरहरुलाई मुक्ति प्रदान गर्नेछ । 
द्वितीय: ती सब ठाउँहरुमा जहाँ कारखानाको स्थान बृहत् उद्योगले लिएको थियो त्यहाँ औद्योगिक क्रान्तिले ज्यादै नै छिटो पूँजीजीवीवर्गको सम्पत्ति र शक्ति बढाइदियो र यसै वर्गलाई देशमा पहिलो वर्ग तुल्याइदियो । यसको परिणाम के भयो भने जहाँ जहाँ यस्तो प्रक्रिया चल्यो ती सबै ठाउँहरुमा राजनैतिक सत्ता पूँजीजीवीवर्गको हातमा पर्न गयो र उसले घरानियाँहरु एवं शिल्पशालाका नाइकेहरु र यी दुवै प्रतिनिधित्व गनेए निरंकुश राजतन्त्र अर्थात् ती वर्गहरुलाई पछाडि धकेलिदियो जसले त्यतिन्जेलसम्म प्रभुत्व जमाइराखेका थिए । पूँजीजीवीवर्गले जेष्ठताधिकार अथवा जग्गाजमीनमा स्वामित्वको अखण्डीयता तथा सबै सामन्ती विशेषधिकारहरु उन्मूलन गरेर घरानियाँ र भारदारहरुको शक्ति सबै नष्ट गरिदियो । सबै कार्यशालाहरु र शिल्पकारहरुका सबै विशेषधिकारहरु निर्मूल पारेर उलसे शिल्पशालाका नाइकेहरुको शक्तिमा ठूलो आघात पुर्‍यायो । यी दुवैको ठाउँमा उसले स्वतनत्र प्रतिष्पर्धा अर्थात समाजमा यस्तो अवस्था खडा गरिदियो जसन्तर्गत प्रत्येकले औद्योगिक क्रियाकलापको जुनसुकै शाखामा भाग लिने अधिकार पाउँछ र यसको निम्ति चाहिने पूँजीको अभावलेबाहेक अरु कुनै कुराले पनि उसलार्य यस कार्यमा बाधा पुर्‍याउन सक्दैन । यसप्रकारले स्वतन्त्र प्रतिस्पर्धा लागू गरिनु भनेको के कुरा प्रत्यक्ष घोषणा गर्नु हो भने अब उप्रान्त समाजका सदस्यहरु आपसमा केबल त्यत्तिकै मात्र समान हुनेछन् जति हदसम्म उनीहरुको पूँनजीमा समानता हुँदैन अर्थात पूँजी नै निर्णयक शक्ति हुन जानेछ र पूँजीपतिहरु तथा पूँजीजीवीहरु यसैले गर्दा नै समाजमा पहिला वर्ग बन्नेछन् । तर स्वतन्त्र प्रतिस्पर्धा बृहत् उद्योगको विकासको प्रारम्भिक अवधिको निम्ति अनिवार्य हुन्छ किनभने त्यसले समाजको एक मात्र त्यस्तो अवस्थाको प्रतिनिधित्व गर्दछ जसअन्र्गत बृहत् उद्योगले विकास गर्न सक्दछ । पूँजीजीवीवर्गले यस किसिमबाट घरानियाहरु र शिल्पशालाका नाइकेहरुको सामाजिक शक्तिलाई निमूल पारेर उनीहरुको राजनैतिक सत्तालाई समेत निमूल पारिदियो । समाजमा पहिलो वर्ग बनेर उसले आफूलाई राजनैतिक क्षेत्रमा पनि पहिलो वर्ग घोषित गर्‍यो । उसले यो काम यस्तो प्रतिनिधित्वपूर्ण व्यवस्था लागू गरीकन गर्‍यो जुन व्यवस्था कानूनकाने समक्ष पूँजीजीवी समानतामा र स्वतन्त्र प्रतिष्पर्धाको वैज्ञानिक मान्यतामा आधारित रहेको छ । युरोपिली मुलुकहरुमा यो व्यवस्था संवैधानिक राजतन्त्र अन्र्गत मताधिकारको उपयोग केवल पूजीँजीवीहरुले मात्र अर्थात् जससित निश्चित पूँजी हुन्छ तिनले मात्र गर्दछने । यिनै पूँजीवाल मतदाताहरुले प्रतिनिधिहरु छान्ददछन्, अनि यिनै पूँजीजीवी प्रतिनिधिहरुले कर बहिस्कारसम्बन्धि अधिकारलाको प्रयोग गरेर पूँजीजीवी सरकार चुन्दछन् । 
तृतीय:, औद्योगिक क्रान्तिले जताततै सर्वहारावर्गको विकासमा त्यत्तिकै योगदान पुर्‍याएको थियो जति मात्रामा पूँजीजीवीवर्गको विकासमा पुर्‍याएको थियो । पूँजीजीवीवर्ग जति सम्पन्न हुँदै जान्छ त्यसैको अनुपातमा सर्वहाराहरुको संख्या पनि बढ्दै जान्छ । सर्वहाराहरुलाई केवल पूँजीले मात्र काम दिलाउन सक्छ र पूँजीको बृद्धि पनि केबल तयसैबेला मात्र हुन्छ जब त्यसले श्रमलाई उपयोगमा ल्याउँछ । यसैले गर्दा ठीक पूँजकिो बृद्धिकै अनुरुप सर्वहारावर्गको पनि बृद्धि हुन्छ । यसको साथसाथै औद्योगिक क्रान्तिले पूँजीजीवीहरु र सर्वहाराहरुलाई ठूल्ठूला शहरहरुमा एकत्रित गरिदिन्छ जहाँ एद्योगको विकास गर्नु बढी लाभदायी हुन्छ । एकै ठाउँमा धेरै मानिसहरुको यस्तो जमघटले सर्वहाराहरुलाई आफ्नो शक्तिको बोध गराउँछ । अनि औद्योगिक क्रान्तिले विकास गर्दै गए अनुसार शारीरिक श्रमको सट्टामा काम गर्ने नयाँ मेसिनहरुको आविस्कारको साथसाथै बृहत् उद्योगले ज्यालामा झन् झन् बढी दबाब पार्दै लग्दछ र त्यसलाई, हामीले माथि नै भनेझैँ, न्यूनतम स्तरसम्म घटाइदिन्छ । यसको परिणामस्वरुप सर्वहारावर्गको अवस्था झन् झन् असह्य हुँदै जान्छ । यस प्रकारले एकातर्फ सर्वहारावगृको असन्तोस बढ्नु र अर्कोतर्फ उसको शक्ति पनि बढ्नुको कारणले गर्दा औद्योगिक क्रान्तिले सामाजिक क्रान्तिको तयारी गर्दछ जुन क्रान्ति सर्वहारावर्गले सम्पन्न गर्नेछ । 
– औद्योगिक क्रान्तिका भावी परिणमहरु के कस्ता थिए ?
 वाष्पयन्त्र र अन्य मेसिुनहरुको रुपमा बृहत् उद्योगले यस्ता साधानहरुको निर्माण गर्‍यो जसले छोटो समयभित्र थोरै खर्चमा पनि असीमित स्तरसम्म औद्योगिक उत्पादन बढाउने सम्भावना दियो । उत्पादनको विस्तार यति सहजैसित हुन सक्ने हुँदा वृहत् उद्योगको अनिवार्य परिणामस्वरुप रहेको स्वतन्त्र प्रतिष्पर्धाले छिटै नै अति चर्को रुप लियो । तमाम पूँजीपतिहरु उद्योगमा ओइरिए र छिटै नै उत्पादन कति बढ्यो भने त्यसको खपत हुन नसक्ने भयो । यसको परिणामस्वरुप उत्पादित वस्तुहरु बिmत्र िगर्न सकिएन र तथाकथित व्यापारिक संकट उत्पन्न भयो । कलकारखानाहरु बन्द गर्नु पर्ने भयो, कारखाना मालिकहरुको टाट पल्टियो र मजदूरुहरुले आन पाएनन् । जतातै घनघोर गरीवी देखापर्‍यो । केही समय बितेपछि उब्रेका वस्तुहरु बेचि र ककारखानाहरुले फेरि काम गर्न थाले । ज्याला पनि बढ्यो र बिस्तार बिस्तार कारोबार पनि पहिलेभन्दा राम्रोसित चल्न थाल्यो । त यस्तो स्थिति धेरै समयसम्म रहेन, किनभने चाडैं नै फेरि प्रचुर मात्रामा वस्तुहरुको उत्पादन भयो र नयाँ संकट देखापर्‍यो जुन ठीक अघिल्लोपल्ट जस्तै नै दोहोसियो । यसप्रकारले यस शताब्दीको शुरुदेखि उद्योगको अवस्था निरन्तर रुपमा प्रत्येक पाँच सात वर्षको समयान्तरपछि यस्तो संकट देखापर्दथ्यो, आम क्रान्तिकारी लहर चलाउँथ्यो र सम्पूर्ण विद्यमान व्यवस्थाको निम्ति भयंकर खतरा उत्पन्न गर्दथ्यो ।

टिप्पणीहरु
१. फ्रान्समा ई.सं. १८४८ को फरवरी क्रान्तिको यहाँ चर्चा गरिएको हो ।
२. इ.सं. १८४८ को २३–२६ जुनमा पेरिसका सर्वहारावर्गले गरेको विद्रोहको यहाँ चर्चा गरिएको हो । युरोपमा इ.सं. १८४८–४९ को क्रान्तिको विकासमा यो जुनविद्रोह चरमविन्दू हुन पुगेको थियो ।
३. इ.सं. १९७१ को पेरिस कम्युन– पेरिसमा सर्वहारा क्रान्तिको फलस्वरुप संस्थापित भएको मजदूरवर्गको क्रान्तिकारी सरकार । यो इतिहासमा सर्वहारावर्गको अधिनायकत्वको पहिलो अनुभव थयो । पेरिस कम्युन इ.सं. १८७१ को १८ मार्च देखि २८ मइ सम्म जम्मा ७२ दिन अस्तित्वमा रहेको थियो ।
४. यहाँ उल्लिखित संस्करण ई.सं. १८६९ मा प्रकाशित भएको थियो । ई.सं. १८८८ को अंग्रेजी संस्करणमा एंगेल्सले लेख्नुभएको भूमिका ‘घोषणापत्र’को यस रुसी अनुवादको प्रकाशन मिति गलत दिइएको छ । हेर्नोस् रुसी संस्करणको पृष्ठ १३)
५. कोकोकोल (घण्टी) क्रान्तिकारी प्रजातन्त्रवादीहरु अलेक्सान्द्र इभानोचिभ गर्चेन तथा निकोलाई प्लातोनोभिच ओगर्‍योभद्वारा ई.सं. १८५७ देखि १८६७ सम्म प्रकाशित रुसी क्रान्तिकारी प्रजातन्त्रवादी अखवार जुन ई.सं.१८६५ भन्दा पहिले लण्डनबाट र त्यसपछि जेनेभाबाट छापिने गरेको थियो ।
६. ई.सं. १८८१ को १ मार्चका दिन जनमुक्तिवादीहरुद्वारा रुसी सम्राट अलेक्सान्द्र द्वितीयको हत्या गरिएपछि उत्पन्न हुन गएको स्थितिको यहाँ चर्चा गरिएको हो । त्यसबेला राजगद्धीमा आरुढ भएका अलेक्सान्द्र तृतीय ‘नारोदनाया भोल्या’ अर्थात् ‘जनमुक्ति’ (नारोदनिक आतंकवादीहरुको गुप्त संगठन) को तर्फबाट नयाँ आतंककारी क्रियाकलाप र क्रान्तिकारी धावाको सम्भावनासमक्ष तर्सेर गटचीन (पिटर्सवर्गको नजिकै रहेको जारको निवास स्थान)मा बसिरहेका थिए ।
७. डार्बिन, चाल्र्स रोबर्ट (ई.सं. १८०९–८२) अंग्रेज वैज्ञानिक, भौतिकवादी जीवशास्त्रका प्रवर्तक । डार्विनले नै सर्वप्रथम विपुल वैज्ञानिक सामग्रीहरुको आधारमा सजीव प्रकृतिको विकाससम्बन्धी सिद्धान्तको प्रतिपादन गरेका थिए । आंगिक जगतेको विकास सरलतम रुपहरुबाट बढी जटिलतम रुपहरुतर्फ भएको थियो र पुराना रुपहरु लोप भएर जानु जस्तै नयाँ रुपहरुको प्रादुर्भाव हुनु पनि स्वाभाविक ऐतिहासिक विकासकै प्रतिफल हो भन्ने उनले सिद्ध गरिदिउका थिए ।
पौकृतिक तथा कृतिम छनौटको माध्यमद्वारा विभिन्न प्रवर्गहरुको उत्पत्ति भएको हो भन्ने सिद्धान्त नै डार्विनको सिद्धान्तको मूल सार हो । डार्विनले के सिद्ध गरिदिएका थिए भने जीवांगको निम्ति परिवर्तनशीलता र आनुवांशिकता स्वाभाविक हुन्छ तथा अस्तित्वको लागि संघर्षमा जीवजन्तुको निम्ति अथवा वनस्पतिको निम्ति जुन परिवर्तन उपयोगी हुन्छ सो सुदृढ हुँदै जान्त र नयाँ नयाँ जीवजन्तुहरु एवं वनस्पतिहरुको प्रादुर्भावको लागि सहायक पनि बन्दछ । यस सिद्धान्तका प्रमुख आधारहरु र प्रणामहरुबारे ‘प्रवर्गहरुको उत्पत्ति’ (इ.सं. १८५९) भन्ने आफ्नो पुस्तकमा डार्विनको विस्तृत व्याख्या गरेको छन् ।
८. हेर्नोस् टिप्पणी नं. १ ।
९. प्रुडोन, प्येर जोजेफ (ई.सं.१८०९–६५) फ्रान्सेली पत्रकार, अर्थशास्त्री र समाजशास्त्री, निम्नपूँजीजीवीवर्गका सिद्धान्तकार, अराजकतावादका एक जना प्रवर्तक । प्रुडोनले सानातिना व्यक्तिगत स्वामित्वलाई सदासर्वदा कायमै राखिराख्ने कल्पना गरेका थिए र निम्नपूँजीजीवी दृष्टिकोणबाट बृहत् पूँजीवादी स्वामित्वको आलोचना गरे । उनले यस्तो उउटा विशेष ‘जनकोष’को स्थापना गर्ने सुझाउ दिएका थिए जसले ‘निव्र्याजी ऋण’ को सहायता दिएर मजदूरहरुलाई उत्पादनका आफ्नै साधनहरु किन्ने र शिल्पकार बन्ने सम्भावना दिनेछ । विशेष ‘विनिमय कोष’ खडा गर्नेबारे प्रुडोनको परिकल्पना पनि यस्तै प्रतिक्रियावादी चरत्रको थियो । मानौं यस्तो कोषले श्रमिकहरुलाई आफ्नो श्रमद्वारा उत्पादित वस्तुहरुको ‘न्यायोचित’ खपतको सम्भावना दिनुको साथै उत्पादनका यन्त्रहरु र साधनहरुमा पूँजस्वादी स्वामित्व पनि ज्यूँ का त्यूँ नै कायम राख्नेछ । प्रुडोनले सर्वहारावर्गको ऐतिहासिक भूमिका बुझेनन् र वर्गसंघर्ष, सर्वहारा क्रान्ति तथा सर्वहारावर्गको अधिनायकत्व प्रति नकारात्मक दृष्टि राखे, साथै अराजकतावादी दृष्टिकोणहनुसार राज्यको आवश्यकतालाई समेत इन्कार गरे । माक्र्स एंगेल्सको प्रथम इन्टरनेशनलमाथि आफ्नो विचार थोपर्ने प्रुडोनवादीहरुको प्रयासको विरुद्ध अथक संघर्ष गर्नुभएको थियो । कार्ल माक्र्सको ‘दर्शनशास्त्रको दरिद्रता’ भन्ने कृतिमा प्रुडोनवादको आलोचना गरिएको थियो ।
१०. लासालवादीहरु– जर्मनीका निम्नपूँजीजीवी समाजवादी फेर्डिनान्ड लासाल (ई.सं. १८२५–६४) का समर्थक तथा अनुयायीहरु, लेइपचिममा ई.सं. १८६३ मा मजदूर संगठनहरुको अधिवेशनमा स्थापित गरिएको अखिल जर्मन लासाल । उनैले यस संघको कार्यक्रम तथा कार्यनीतिका आधारहरु निर्धारित गरेका थिए । मजदूरवर्गको आम राजनैतिक पार्टीको स्थापना गरिनु निश्चय नै जर्मनीमा मजदूर आन्दोलनको विकासमा एक नयाँ पाइला थियो । परन्तु सिद्धान्त र राजनीतिका आधारभूत प्रश्नहरुमा फेर्डिनान्ड लासाल र लासालवादीहरुले अवसरवादी स्थिति अपनाउने गरेका थिए । लासालवादीहरुले सामाजिक प्रश्नहरुको समाधानको लागि प्रशियाली राज्यको उपयोग गर्नु स्म्भव ठानेका थिए र प्रशियाली सरकारका प्रधान विस्मार्कसँग वार्ता गर्ने कोसिस गरेका थिए । कार्ल माक्र्स र प्रेडरिक एंगेल्सले जर्मन मजदूर आन्दालनमा अवसरवादी धाराको रुपमा लासालवादका सिद्धान्त, कार्यनीति र संगठनात्मक सिद्धान्तहरुको निरन्तर तथा दृढतापूर्वक आलोचना गर्नुभएको थियो ।
११. ओवेनवादीहरु– अंग्रेजी काल्पनि समाजवादी रोबोर्ट ओवेन (ई.स.. १७७१–१८५८) का समर्थक तथा अनुयायीहरु । रोवर्ट ओवेन पूँजीवादी व्यवस्थाका कट्टर आलोचक थिए । तर उनले पूँजीवादका आन्तर्विरोधहरुको वास्तविक जराहरु खोतल्न सकेनन् । सामाजिक असमानताको मूल कारण स्वयं पूँजीवादी उत्पादनपद्धतिमा निहित छैन, बरु शिक्षाको पर्याप्त प्रचार नहुनुमा नै निहित छ र ज्ञानको प्रचार एवं सामाजिक सुधारहरुद्वारा त्यसलाई हटाउन सकिन्छ भन्ने उनको ठम्याइ थियो । उनले यसको निम्ति व्यापक कार्यक्रम पनि प्रस्तुत गरेका थिए । परन्तु व्यवहारमा आफ्नो विचारलाई साकार तुल्याउने रोबर्ट ओवेनका प्रयासहरु निष्फल हुन गएका थिए ।
१२. फुरिएवादीहरु – फ्रान्सेली काल्पनिक समाजवादी शार्ल फुरिए (ई.सं. १७७२–१८३७) का कडा आलोचक थि र उनले मानवीय आकांक्षहरको आधारमा निर्मत भावी ‘सामान्ज्यस्यतापूर्ण’ मानव समाजको चित्रण गरेका थिए । उनी सशस्त्र क्रान्तिका विरोधी थिए र आदर्श फालान्स्टेरहरु (श्रमिक संघहरु) को शान्तिपूर्ण प्रचारकको परिणामस्वरुप भावी समाजवादी समाजमा संक्रमण गर्न सकिनेछ जहाँ स्वेच्छिक तथा आकर्षक श्रम मानिसको आवश्यकता बन्न जानेछ भन्ने विचार गर्दथे । परन्तु फुरिएले व्यक्तिगत स्वामित्वको उन्मूलन गरेका थिएनन् र उनका फालान्स्टेरहरुमा धनी र गरिबहरु कायमै थिए ।
१३. काबे, एट्एन (ई.सं.१७८८–१८५६) फ्रान्सेली निम्नपूँजीजीवी पत्रकार, काल्पनिक साम्यवादका कजना प्रसिद्ध प्रवत्ता । समाजको शान्तिपूर्ण पुनर्निर्माणको माध्यमद्वारा पूँजीवादी व्यवस्थाका अवगुणहरुलाई हटाउन सकिन्छ भन्ने काबेको विचार थियो । ‘इकारियाको यात्रा’ (ई.सं. १८४०) नामक आफ्नो पुस्तकमा उनले आफ्ना धारणाहरुको उल्लेख गरेका छन् । अमेरिकामा साम्यवादी समुदायहरुको स्थापनाद्वारा उनले व्यावहारमा नै ती धारणाहरुलाई क्रियान्वित गर्न खोजेका थिए, तर उनको यो प्रयोग पूर्णत: असफल हुन गयो ।
बेटलिंग, विल्हेम (ई.सं.१८०८–७१)– जर्मनीमा मजदूर आन्दोलनको प्रारम्भिक समयमा त्यसको प्रसिद्ध कार्यकर्ता, काल्पनिक ‘समतात्मक’ साम्यवादका एकजना सिद्धान्तकार । एंगेल्सको भनाइअनुसार वेटलिंगका धारणाहरुले ‘जर्मन सर्वहारावर्गको प्रथम आत्मनिर्भर सैद्धान्तिक आन्दोलनको रुपमा’ सकारात्मक भूमिका खेलेका थिए ।
१४. हेर्नोस् टिप्पणी नं. ७
१५. हेर्नोस् टिप्पणी नं. ३
१६. हेर्नोस् टिप्पणी नं. २
१७. ई.सं. १८५२ को ४ क्टुवरदेखि १२ नोभेम्बरसम्म प्रशियाको सरकारद्वारा आयोजना गरिएको उत्तेजनात्मक मुघामामिलाको यहाँ चर्चा गरिएको हो । ‘राष्ट्रपति विश्वासघातको चरित्र भएको षडयन्त्र’को अभियोगमा अन्तर्राष्ट्रिय साम्यवादी संगठन कम्युनिष्ट संघ (ई.सं.१८४७–५२) का ११ जना सदस्यहरुलाई अदालतसमक्ष खडा गराइएको थियो । अभियुक्तहरुमध्ये ७ जनालाई साक्षीहरुको झुठा बयान र किर्ते कागजपत्रहरुको आधारमा किल्लाभित्र ३ देखि ६ वर्षसम्म कैदको सजाय तोकिएको थियो ।
१८. हेर्नोस् कार्ल माक्र्स, ‘अन्तर्राष्ट्रिय मजदूर संघको मूल विधान’ पृष्ठ २१
१९. हेर्नोस् टिप्पणी नं. १३
२०. कांग्रेसी पोल्याण्ड – पोल्याण्डको त्यो हिस्सा जुन ई.स.. १८१४–१५ मा भियना कांग्रेसको निर्णय अनुसार “पोल्याण्ड राज्य” भन्ने औपचारिक नामले रुसमा पर्ने भएको थियो ।
२१. नेपोलियन तृतीय, लुई बोनापार्ट (ई.सं.१८१५–७३) नेपोलियन प्रथमका भतिज, द्वितीय गणतन्त्रका राष्ट्रपति (ई.सं. १८४८–५१), फ्रान्सेली सम्राट (ई.सं. १८५२–७०)
विस्मार्क ओट्टो (ई.सं. १८१५–९८) प्रशिया र जर्मनीका राजकीय कार्यकर्ता तथा कुटनीतिज्ञ । आन्तरिक तथा वैदेशिक नीतिमा उनले युन्केरहरु र ठूल्ठूला पूँजीजीवीहरुको स्वार्थलाई ध्यानमा राख्ने गरेका थिए । आक्रमणकारी युद्धहरु र सफलतापूर्ण कुटनैतिक कदमहरुको माध्यमद्वारा उनले ई.सं. १८७१ तिर प्रशियाको नेतृत्वमा जर्मनीका एकीकरण गरेका थिए । उनी ई.सं. १८७१–९० सम्ममा जर्मन साम्राज्यका चाल्सलर रहे । “पहिले पहिलेका कैयौँ क्रान्तिहरु जस्तो ई.सं. १८४८ को क्रान्तिको पनि आफ्नै प्रकारका सहयात्रीहरु र उत्तराधिकारहिरु थिए । कार्ल माक्सृले भन्ने रुचाउनेगरेझै ती व्यक्तिहरु नै जसले उक्त क्रान्तिलाई दबाका थिए, क्रान्तिका सन्देशबाहक भइटोपलेका थिए । लुई नेपोलियन एकीकृत तथा स्वतन्त्र इटलीको निर्माण गर्न बाध्य भएका थिए । बिस्मार्क पनि जर्मनीमा आफ्नै पाराको परिवर्तन गर्न र हंगेरीलाई आत्मनिर्भरता पैदान गर्न विवश हुन गएका थिए....” (एंगेल्स, इंगल्याण्डमा मजदूरवर्गको अवस्था’ को अंग्रेजी सस्करणको लागि भूमिका, पृष्ठ २५)
२२. रुसी साम्राज्यअन्तर्गत पर्ने पोल्याण्डका इलाकाहरुमा ई.सं. १८६३ मा शुरु भएको राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलनको यहाँ चर्चा गरिएको छ । यस विद्रोहका कतिपय नेताहरुको पश्चिमी युरोपेली देशहरुका सरकारहरुको तर्फबाट हस्तक्षेपको आशा राखेका थिए । परन्तु ती सरकारहरु कुटनैतिक चालबाजीमा मात्र सििमत रहेका थिए र वास्तवमा भन्ने हो भने तिनले विद्रोहीहरुप्रति विश्वासघात गरेका थिए ।
२३. पोप पिई नव – ई.सं. १८४६ मा पोप निर्वाचत भएका थिए, जुनबेला उनी “उदारवादी” ठानिन्थे । परन्तु समाजवादप्रति उनको धारणा रुसी जार निकोलाई पैथमको भन्दा कम शत्रुतापूर्ण थिएन जसले ई.सं. १८४८ को क्रान्तिभन्दा पहिलेदेखि नै यररोपका पैहरीको भूमिका खेल्न थालिसकेका थिए । अष्ट्रिया साम्राज्यका चाल्सलर र सम्पूर्ण युरोपव्यापी प्रतिक्रियावादका सर्वमान्य नेता क्लेमेन्स मेटर्निख ठीक त्यसैताका फ्रान्सेली इतिहासशास्त्री तथा फ्रान्सका मन्त्री फ्रान्सुआ प्येर जीगोका ज्यादै घनिष्ट व्यक्ति बन्न पुगेका थिए । बित्तीय तथा औद्यौगिक पूजीजीवीवर्गका सिद्धान्तकार गीजो सर्वहारावर्गका कट्टर शत्रु थिए । प्रशियाली सरकारको मागअनुसार गिजेले माक्र्सलाई पेरिसबाट निकाला गरिदिएका थिए । जर्मन पुलिसहरुले कम्युनिष्ठहरुलाई जर्मनीमा मात्र नभई फ्रान्स, बेल्जियम रअझ स्वीटजरल्याण्डमा समेत खेदो खन्नेगरेका थिए तथा सारा शक्ति र हरसम्भव उपायद्वारा कम्युनिष्टहरुको प्रचारकार्यमा बाधा हाल्ने गरेका थिए ।
२४. हैक्टरजाउजन, अगष्ट (ई.सं. १७९२–१८६६) प्रशियाका भारदार जसले निकोलाई प्रथमबाट रुसको कृषिव्यवस्था तथा रुसी किसानहरुको रहनसहनको अध्ययनार्थ व्यवस्थाका अवशेषहरुको वर्णन गरिएका कृतिहरु लेखेका थिए ।
२५. माउरेर, गेहोर्ग लुदभिग (ई.सं.१७९०–१८७२) जर्मन इपतहासशास्ती, प्राचनि तथा मध्ययुगिन जर्मनीको सामाजिक व्यवस्थाका अनुसन्धानकर्ता । उनले मध्ययुगिन समुदाय ‘मार्क’को ऐतिहासिक अध्ययनमा ठूलो योगदान पुर्‍याएका थिए ।
२६. मोर्गन, लुइृ हेनरी (ई.स.. १८१८–८१) अमेरिकी नृवशशास्त्री, पुरातत्वविद् तथा इतिहासकार । अमेरिकी रेडइन्ण्यिनहरुको सामाजिक व्यवस्था र रहनसहनको अध्ययन गर्ने सिलसिलामा प्राप्त भएका विपुल नृवंशात्मक सामग्रीहरुको आधारमा उनले आदिम सामाजिक व्यवस्थाको मूल रुप अर्थात् वंशव्यवस्थाको विकाससम्बन्धि सिद्धान्तहरुको प्रतिपादन गरे । मोर्गनले वर्गविभाजित समाजभन्दा पहिलेको मानव इतिहासको कालविभाजन गर्ने पनि प्रयास गरेका थिए । माक्र्स र ए.गेल्सले मोर्गनका कृतिहरुको ठूलो मूल्याङ्कन गर्नुभएको थियो । माक्र्सले ‘प्राचीनतम समाज’ (ई.सं. १८७७) नामक मोर्गानको पुस्तकको संक्षिप्त विवरण तयार पार्नुभएको थियो, अनि एगेल्सले चाहिँ मोर्गानद्वारा संग्रहित इतितथ्यात्मक सामग्रीहरुको उल्लेख गर्नुभएको छ ।
२७. धार्मिक अभियान – जेरुसेलम तथा अन्य ‘पवित्र स्थलहरु’मा मुसलमानहरुको आधिपत्यबाट ईसाई तीर्थस्थानहरुको मुक्तिको धामिृक झण्डामुन एघारौँ–तेह्रौँ शताब्दीतिर पश्चिमी युरोपका सामन्तहरु र सरकारहरुद्वारा पूर्वतर्फ गरिने औपनिवेशिक सशस्त्र अभियान ।
२८. आफ्ना पछिल्ला कृतिहरुमा कार्ल माक्र्स र फ्रेडरिक एंगेल्सले ‘श्रमको मूल्य’, ‘श्रमको मोल’ भन्ने अवधारणहरुको ठाउँमा माक्र्सद्वारा पैतिपादित ‘श्रमशिक्तको मूल्य’, ‘श्रमशक्तिको मोल’ भन्ने बढी अचूक अवधारणाको प्रयोग गर्नुभएको थियो ।
२९. लम्पट सर्वहारावर्ग (जर्मन भाषाको लुम्पेन शब्दको अर्थ हुन्छ ‘झुत्रो’)– वर्गबहिस्कृत तत्वहरु– आवारा, भीखमंगा, चोर आदि । संगठनात्मक राजनैतिक संघर्षमा लम्पट सर्वहाराहरुको अक्षमता, नैतिक अस्थिरता, अवसरवादी प्रवृत्तिले गर्दा पूँजीजीवीवर्गले लम्पट सर्वहाराहरुलाई हडतालतोडुवा, गुणडागिरी इत्यादिको रुपमा उपयोग गर्ने सम्भावना पाउँछ ।
३०. मताधिकारमा सुधारको यहाँ चर्चा गरिएको हो । जनसमुदायको दबाउमा परेर ई.सं. १८३१ मा इंगल्याण्डको हाउस अफ कमन्सले यससम्बन्ध एउटा विधेयक पारित गरेको थियो र ई.सं. १८३२ मा हाउस अफ लर्डस्ले अन्तिम रुपमा त्यसको अनुमोदन गरेको थियो । यो सुधार भूमिपति र वित्तिय अभिजातवर्गको राजनैतिक एकाधिकारको विरुद्ध निर्दिष्ट थियो र यसले औद्योगिक पूँजीजीवीवर्गको राजनैतिक एकाधिकारको विरुद्ध निर्दिष्छ थियो र यसले औद्योगिक पूँजीजीवीवर्गका पैतिनिधिहरुको निम्ति संसदको ढोका खोलिदिएको थियो । सुधारको लागि संघर्षमा प्रमुख शक्तिको रुपमा रहेका सर्वहारावर्ग तथा निम्नपूँजीजीवीवर्गले चाहिँ मताधिकार पाएनन्, किनभने नीहरु सुधारवादी पूँजीजीवीवर्गद्वारा ठगिएका थिए ।
३१. लेजिटिमिष्ट – ई.सं. १८३० मा अपदस्त गरिउको, ठूल्ठूला भूमिपतिहरुको सर्थको रक्षक बुर्बोन राजवंशका समर्थकहरु । वित्रीय अभिजातवर्ग तथा ठूल्ठूला पूँजीजीवीहरुमाथि निर्भर रहेको सत्तारुढ ओर्लेआन राजवंशको विरुद्ध संघर्षमा लेजिटिमिष्टहरुको उक हिस्साले सामाजिक नारावाजीको सहारा लिने गरेको थियो र आफूलाई शोषक पूँजीजीवीहरुबाट श्रमकिहरुको रक्षकको रुपमा प्रस्तुत गर्ने गरेको थियो । ‘तरुण इंगल्याण्ड’ – कन्जर्भेटिभ (टोरी) पार्टीका सदस्य रहेका ब्रिटीस राजनैतिक कार्यकर्ताहरु र साहित्यकारहरुको उक दल जुन उन्नाइसौँ शताब्दीको चौथो दशकको प्रारम्भमा देखापरेको थियो । पूँजीजीवीवर्गको आथिृक तथा राजनैतिक क्षमतामा अभिवृद्धिको कारणले गर्दा असन्तुष्ट भूस्वामी अभिजातवर्गको मनोभावनाको अभिव्यक्ति गर्दै ‘तरुण इंगल्याण्ड’ दलका कार्यकर्ताहरुले मजदूरवर्गलाई आफ्नो प्रभावमा पार्न र पूँजीजीवीवर्गको विरुद्ध आफ्नो संघर्षमा उसको उपयोग गर्न नाराबाजी तौरतरिकाहरुको सहारा लिने गरेका थिए ।
३२. सिस्मोन्डी, जाँ शार्ल सिमोन्ड दे (ई.सं. १७७३–१८४२) स्वीटजरल्याण्डका अर्थशास्त्री र इतिहासशास्त्री, निम्नूँजीवादी समाजका प्रवत्ता । सिस्मोन्डीले बृहत् पूँजीवादी उत्पादनकान प्रगतिशिल प्रवृत्तिहरुलाई बुझेका थिएनने र बदलिएको आर्थिक अवस्थाहरुसँग एकदमै अमिल्दो खालका पुराना रीतिथिती र परम्पराहरुमा, शिल्पशाला ढर्राको औद्योगिक संगठन र वंशगत कृषिव्यवस्थामा आदर्श रुपहरुको खोजी गर्ने प्रयासमा लागेका थिए ।
३३. यन्केरहरु – प्रशियाली कुलीन भूमिपतिहरु
३४. ग्यून, कार्ल (ई.सं. १८१७–१८८७) जर्मनीका निम्नपूँजीजीवी पत्रकार ।
३५. बाब्योफ, ग्राक्ख (वास्तविक नाम फ्रान्सुआ नोएल) (ई.सं. १७६०–९७) फ्रान्सेली क्रान्तिकारी, काल्पनिक साम्यवादका पैसिद्ध प्रवक्ता । उनले सशस्त्र विद्रोहको तयारी गर्ने एउटा गुपत संगठनको स्थापना गरेका थिए । यस षडयन्त्रको भेद खुल्यो र ई.सं. १७९७को २७ मईका दिन बाब्योफलाई प्राणदण्ड दिइयो ।
३६. सेन–सिमोन, आनरी क्लोद (ई.सं. १७६०–१८२५) फ्रान्सेली काल्पनिक समाजवादी । सेन–सिमोनले पूँजीवादी व्यवस्थाको आलोचना गर्दै संघको सिद्धान्तमा आधारित समाजद्वारा त्सलाई विस्थापित गर्ने कार्यक्रम प्रस्तुत गरेका थिए । नयाँ समाजमा सबैले काम गर्नुपर्नेछ र मानिसहरुको भूमिका श्रममा उनीहरको सफलताको अनुरुप हुनेछ भन्ने सेन–सिमोनको भनाइ थियो । उनले उद्योग र विज्ञानको सहयोगको साथै केन्द्रीय एवं योजनावद्ध सत्पादनसम्बन्धि विचार प्रकट गरेका थिए । परन्तु सेन–मिोनले व्यक्तिगत स्वामित्व पूँजीको व्याजलाई यथावत कायम रहन दिउका थिए । राजनैतिक संघर्ष र क्रान्तिप्रति उनको धारणा नकारात्मक थियो र सवैहारावर्गको ऐतिहासिक भूमिकालाई समेत नबुझेको हुँदा नयाँ धर्मको भावनाअनुसार समाजको नैतिक शिक्षादीक्षा तथा सरकारको तर्फबाट गरिने सुधारकार्यद्वारा वर्गीय अन्तर्विरोधहरु निर्मूल भएर जानेछन् भन्ने विचार लिएका थिए । फुरिए र ओवेनको बारेमा क्रमश: हेर्नोस् – टिप्पणी नं. ११ र १२ ।
३७. चार्टिष्ट आन्दोलन – ब्रिटिस मजदूरहरुको व्यापक क्रान्तिकारी आन्दोलन जुन आर्थिक दुरावस्था तथा राजनैतिक अधिकारहीनताको परिणामस्वरुप उत्पन्न हुन गएको थियो । यो आन्दालन उन्नाइसौँ शताब्दीको तेस्रो दशकको अन्त्यतिर विशाल सभा र जुलुस प्रदर्शनहरुद्वारा शुरु भएको थियो र पाँचौ दशकको प्रारम्भसम्म चालू रहेको थियो ।
३८. ई.सं. १८४३ – ५० सम्म पेरिसबाट प्रकाशित अखवार (सुधार)को नीतिका समर्थकहरुको यहाँ चर्चा गरिएको हो । उनीहरु गणतन्त्रको स्थापना गर्ने र प्रजातान्त्रिक एवं सामाजिक सुधारकार्यहरु सम्पन्न गर्ने माग गर्दथे ।
३९. लेद्रु–रोलेन, अलेक्जेण्डर ओग्युस्ट (ई.सं. १८०७–७४) फ्रान्सेली पत्रकार र राजनैतिक कार्यकर्ता, निम्नपूँजीजीवी प्रजातन्त्रवादीहरुका एक जना नेता, फ्रान्सेली अखवार ‘ला रिफर्म’ का सम्पादक ई.सं. १८४८ मा आन्तरिम सरकारका सदस्य ।
ब्लान, लुई (ई.सं. १८११–८२)– फ्रान्सेली निम्नपूँजीवादी समाजवादी इतिहासशास्त्री, ई.सं. १८४८–४९ को क्रान्तिका कार्यकर्ता जसले पूँजीजीवीवर्गसँग सम्झौतापरक स्थिति अपनाएका थिए ।
४०. पोल्याण्डका क्रान्तिकारी प्रजातन्त्रवादी नै ई.सं. १८४६ को फरवरीमा पोल्याण्डको राष्ट्रिय मुक्तिको उद्देश्यदले पोल्याण्डका इलाकाहरुमा तयार गरिएको विद्रोहको मुख्य आयोजक थिए ।
४१. ‘साम्यवादका सिद्धान्तहरु’ भन्ने कृति संघको कार्यक्रमको मस्यौदा हो जुन फ्रेडरिक एंगेल्सले पेरिसमा कम्युनिष्ट संघको प्रादेशिक समितिको आदेशअनुसार लेख्नुभउको थियो । यसलाई प्रारम्भिक मस्यौदाको रुपमा विचार गर्दै एंगेल्सले माक्र्सलाई सन् १८४७ को २३–२४ नोभेम्बरका दिन लेख्नुभएको प्रश्नोत्तरीको रुप बहिस्कार गर्ने र कम्युनिष्ट घोणषाको रुपमा कम्युनिष्ट संघको कार्यक्रम तयार पार्ने सुझाव दिनुभयो । कम्युनिष्ट संघको दोस्रो कांग्रेस (२९ नोभेम्बर – ८ दिसम्बर) मा माक्र्स र एंगेल्सका दृष्टिकोणहरुको पूर्ण अनुमोदन गरियो । उहाँहरुलाई संघको कार्यक्रम ‘कम्युनिष्ट पार्टीको घोषणापत्र’ तर्जुमा गर्ने कार्यभार सुम्पियो । माक्र्सवादका प्रवर्तकहरुले ‘घोषणा’ लेखिँदा ‘साम्यवादका सिद्धान्तहरु’मा प्रस्तुत गरिएका धेरै प्रस्थापनाहरुको उपयोग गर्नुभएको थियो ।
‘साम्यवादका सिद्धान्तहरु’मा एंगेल्सले सैद्धान्तिक रुपमा सर्वहारा पार्टीका केही महत्वपूर्ण कार्यक्रमसम्बन्धि र कार्यनीतिसम्बन्धि सिद्धान्तहरुको आधार प्रस्तुत गर्नुभयो र ती कदमहरुतर्फ औँल्याउनुभयो जसलाई कार्यान्वित गरेर सत्ता विजय गर्ने सर्वहारावर्गले पूँजीवादबाट समाजवादतर्फ संक्रमणको तयारी गर्दछ ।
४२. अगैगामी पूँजीवादी मुलुकहरुमा एकैचोटी नै सर्वहारा क्रान्तिको विजयको सम्भावव्यताबारे र तदनुसार एउटा देशमा क्रान्तिको विजयका असम्भाव्यताबारे यो नष्कर्ढा एकाधिकार पूवृको समायावधिमा पूँजीवादको निम्ति सही थियो । भ्ला.इ. लेनिनले साम्राज्यवादको युगमा पूँजीवादको असमान आर्थिक तथा राजनैतिक विकाससम्बन्धि नियम पत्ता लगाउनुभयो । यसै नियमअनुसार उहाँले नयाँ ऐतिहासिक अवस्थाहरुमा अर्थात् उकाधिकारी पूँजीवादको समायवधिमा शुरुमा केही अथवा एउटै मात्र पनि मुलुकमा समाजवादी क्रन्तिको विजयको सम्भाव्यताबारे र एकैबाजी सबै मुलुकहरुमा अथवा बहुसंख्यक मुलुकहरुमा क्रान्तिको विजयको असम्भाव्यताबारे नयाँ निष्कर्ष निकाल्नुभयो । यो नयाँ निष्कर्ष ‘संयुक्त राज्य युरोपको नाराबारे’ (ई.सं. १९१५) भन्ने भ्ला.इ. लेनिनको लेखमा सर्वप्रथम सूत्रबद्ध गरिउको थियो ।
४३. पाण्डुलिपिममा प्रश्न २२ र त्यसपछिको प्रश्न २३ को एत्ररको ठाउँमा ‘त्यही’ भन्ने शब्द लेखिएको छ । सम्भवत: उत्तर त्यही रुपमा रहनेछ भन्ने यसको तात्पर्य हो जुन रुपमा हामीसम्म आइनपुगेको कम्युनिष्ट संघर्षको कार्यक्रमका खेस्रा मस्यौदाहरुमध्ये कुनै एउटामा सूत्रबद्ध गरिएको थियो ।